Müsəlman filosofunun Qurana yazdığı təfsir
Molla Sədra və Sədrul-Mütəllihin kimi tanınan Sədrəddin Məhəmməd ibn İbrahim Şirazi (h. 980-1045) (miladi 1640-1571) müdrik, arif, İran şiə filosoflarından biri və “hikmət mütaliyə” (üstün hikmət) adlı fəlsəfi cərəyanın banisi olub.
O, İranın Şiraz, Qəzvin, İsfahan və Qum şəhərlərində yaşamış və ömrünün təxminən beş ilini Qum şəhəri yaxınlığındakı Kəhək adlı kənddə keçirmişdir.
O, öz fəlsəfi sistemini “Əl-Əsfarul-Ərbəe” (“Dörd səfər”) kitabında ifadə etmişdir. Molla Sədranın müxtəlif elmlərdə səriştəsi və bacarığı olsa da, daha çox fəlsəfəyə diqqət yetirirdi. Onun əsərləri arasında “Quran təfsiri” və “Üsul-Kafinin şərhi” kitabını qeyd etmək olar.
Molla Sədranın təfsir metodu
Sədrul-Mütəllihin öz dövrünün məşhur təfsirlərini tədqiq etməklə dörd təfsir metodunu qeyd edir. O, bu ümetodlardan birini “elmdə xalis olanların metodu” adlandırır ki, bu da peyğəmbərlərin və şiənin məsum imamlarının Quranı anlamaqda istifadə etdikləri eyni metoddur. Bu metod Allahın həqiqətləri, mənəvi mənaları, irfani sirləri və vəhy əlamətlərini kəşf etmək üçün seçdiyi şəxslərə xasdır.
Xüsusi məna və ya ilahi nişanələri kəşf edərkən heç vaxt onun zahiri mənasına xələl gətirmir və batini mənasını pozmur, aşkar mənası zahiri və hərfi mənaya zidd deyildir. Çünki şərait və əlamətlərin zahiri mənaları Quranın batini mənasını müəyyən etmək və kəşf etməkdir. Sədrul-Mütəllihin içində olduğu bu insanları əsl mistik və sufi hesab edir.
Sədrul-Mütəllihin bu metodu Quranın ilahi və batini sirlərini dərk etmək və yaşamaq üçün yeganə kamil metod hesab edir ki, buna sırf leksik qaydalar və ərəb sintaksisi ilə nail olmaq mümkün deyil. Çünki belə olsaydı, bütün ərəb alimləri Quranı sirrlərini kəşf etməyi bacarmalı idilər. Onun fikrincə, Quranın batini həqiqətlərinə yalnız məntiq və əqli kəşfiyyat qaydaları ilə yetişmək olmaz.
Sədrul-Mütəllihinin fikrincə, ən mühüm və etibarlı təfsir metodu nübüvvət və vilayət çırağından nur almış zövq və intuisiya üsuludur. Zövq və intuisiya metodunun mənası budur ki, təfsirçi Quranın mənalarında daxili saflıq və dəqiqliklə irfani anlayışlara malikdir.
O, mükaşifə elmlərini (irfani) ən qiymətli və üstün elm və mərifət hesab edir. Onu həm də son və arzu olunan məqsəd və səadət vasitəsi, həqiqətdə, səadətin özü hesab edir.
Sədranın təfsirinin xüsusiyyətləri
Sədrul-Mütəllihin adətən təfsirinə nəzərindəki ayənin leksik müzakirəsi ilə başlayır. O, tez-tez Quranın bir sözü və ya bir cümləsi haqqında qrammatika və sintaksis alimlərinin müxtəlif və hətta ziddiyyətli fikirlərinin siyahısını pozmadan təqdim edir. Bəzən Sədrul-Mütəllihin bu həddi aşaraq ərəb qrammatikasının müəyyən qaydalarına əsaslanaraq müxtəlif baxışlar arasında bir növ harmoniya yaratmağa və ya həmin baxışlardan birinin üstünlüyünü göstərməyə çalışır.
O, Quranın "kufi" və "bəsri" qiraətlərinə daha çox diqqət yetirir. Nəxəi, Qətadə, Həsən Bəsri və Kəsai kimi insanlardan mətləblər nəql edir. Sonra onun nazil olmasının səbəbini nəql edir. O, Quranın çətin kəlmələrindən bəhs edir və irfani bəsirət və təcrübəsinə əsaslanaraq təfsirini təqdim edir.
Sədrul-Mütəllihin Quranı Quranla təfsir edir. Həmçinin öz təfsiri ilə yanaşı mütəkəllim, filosof və təfsirçilərin təfsirini onlarla razılaşsa da, razılaşmasa da bəyan edir.
Sədrul-Mütəllihin təfsirində oxucunun diqqətini çəkən onun Qurandakı fəlsəfi dəqiqliyi və Quranın bu və ya digər ayəsinin mənasının Allahın ərşindən mənə ilahi ilham vasitəsi ilə kəşf olduğunu söyləməsidir.
Molla Sədranın təfsiri Quran surələrinin sırası ilə Şeyx Əhməd Şirazinin səyinin nəticəsində bir cilddə təşkil və nəşr edilmişdir. Bu risalələr həmçinin “Təfsirül-kəbir” və “Təfsirul-Quranil-Kərim” adlı yeddi cilddə nəşr edilmişdir. Molla Sədranın təfsir toplusunun bəzi surələri də fars dilinə tərcümə edilmişdir. Bunlardan Vaqiə, Cümə, Tariq, Əla, Zilzal və Nur surələrinin təfsiri Məhəmməd Xacəvi tərəfindən dörd cilddə nəşr edilmişdir.
