چرا نیاز به توبه داریم/ تسری حال معنوی شب‌های قدر

توبه به معنای بازگشت بنده به سوی خدا، از اصطلاحات پرتکرار در قرآن و روایات است. در ۶۹ آیه قرآن به موضوع توبه پرداخته شده و با بیان محبت الهی نسبت به توبه‌کنندگان، مردم را به توبه نصوح دعوت می‌کند. در احادیث نیز جایگاه و اهمیت توبه مورد تأکید قرار گرفته و از تأخیر آن نهی شده است. در بخش دیگری از احادیث، با تقسیم گناهان به حق اللهی و حق الناسی راه‌های توبه از اقسام گناهان بیان شده است.

توبه درجاتی دارد که پایین‌ترین مرتبه آن توبه از گناهان است. درجات بالاتر آن، توبه از غفلت، توبه از توجه به غیر خدا، و توبه از مشاهده غیر حق‌تعالی است اما توبه همیشه به دنبال گناه نیست، بلکه گاهی به معنای نگاه و رحمت ویژه خداوند به کسی است؛ از این‌ رو، قرآن کریم در جایی اعلام می‌کند که خداوند، توبه پیامبر(ص) و مهاجرین و انصاری که از او پیروی کردند را پذیرفت.

شب قدر، شب زیبایی‌ها، شب توبه و استغفار و وعده با خداست. شب قدر، شب بازگشت به سوی خداست؛ هر چند توبه زمان و مکان ندارد و همواره میسر است؛ اما توبه در شب‌های قدر به سبب اهمیت و منزلت این شب‌ها و پذیرش آن بسیار سفارش شده است.

حجت‌الاسلام آرش رجبی، مدرس حوزه و دانشگاه و مدیرکل امور تهذیبی و تربیتی حوزه‌های علمیه خواهران کشور در گفت‌وگو با ایکنا، به تشریح این موضوع پرداخت که چه حال و هوای روحی و روانی در فرد ایجاد می‌شود که تصمیم به توبه می‌گیرد و چطور می‌توان پس از توبه، به عهدی که با خدا بسته‌ایم وفادار بمانیم.

 وی با بیان اینکه تفکر و آگاهی مقدم بر توبه است، گفت: انسان رشد یافته دائماً در حال ارزیابی کردن خود و رشد اندیشه و تفکر است. در فرهنگ اسلامی، یک ساعت تفکر بهتر از 60 سال عبادت مطرح شده است. این حدیث می‌خواهد ارزش والای تفکر را بیان کند اما چه تفکری بالاتر از 60 سال عبادت است؟ تفکری که باعث شود، استعدادهای درونی، داشته‌ها و نعمت‌هایی که خداوند در وجود ما به ودیعه گذاشته و ظرفیت‌های فکری، اخلاقی، رفتاری و ... خود را کشف و شکوفا کنیم.  

این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: وقتی متوجه شویم که چه ظرفیت‌هایی داریم و معنا و هدف زندگی را درک کرده، یافته و بدانیم که ایده‌آل زندگی یک انسان چیست و در ادامه خودمان و توانایی‌های خودمان را با آن ایده‌آل بسنجیم، حالتی در درونمان ایجاد می‌شود که می‌توان آن را شورش درونی نام گذاشت.

چرا شورش درونی رخ می‌دهد؟

وی در تشریح شورش درونی، گفت: این شورش درونی و قیام باطنی که در ما اتفاق می‌افتد به این معناست که من وضعیت عملکرد خودم را می‌بینیم و با توانایی‌های ذاتی و معنای واقعی زندگی می‌سنجم و متوجه می‌شوم که فاصله زیادی بین این دو وجود دارد و وضعیت من رضایت‌بخش نیست. این مسئله حالتی از ندامت، پشیمانی و شورش درونی در من ایجاد می‌کند تا این مسیر را تغییر داده و تلاش کنم وضعیت موجود را تغییر دهم.

چه کسانی گمان می‌کنند نیاز به توبه ندارند

حجت‌الاسلام رجبی هشدار داد: اگر وضعیت مطلوب که با تفکر به دست می‌آید را به درستی درک نکرده باشیم، نمی‌توانیم بفهمیم که وضعیت موجود ما خوب نیست. اگر وضعیت مطلوب را ندانم و فرد بی‌هدفی باشم با خودم فکر می‌کنم که همین شرایط خوب است و باید ادامه داشته باشد و دلیلی برای توبه کردن نمی‌بینیم و با خودم فکر می‌کنم مگر من چه کرده‌ام که نیاز باشد توبه کنم! زندگی من خیلی هم خوب است؛ زندگی یعنی استفاده بهتر از مواهب طبیعی و بهتر خوردن، بهتر پوشیدن و ... .چنین تفکری ابداً حس حرکت کردن و خیزش درونی در فرد به وجود نمی‌آورد و فقط در صورتی که فرد تفکر کند، به توانمندی‌های خود واقف شود و وضعیت مطلوب را ببیند حالت خیزش درونی و توبه در وجود انسان شکل می‌گیرد.

ارتباط توبه و شب‌های قدر

این استاد حوزه و دانشگاه در ادامه به ارتباط توبه و شب‌های قدر اشاره کرد و گفت: شب‌های قدر یعنی شب‌های اندازه‌گیری؛ مقدراتی وجود دارد که به دست خداوند است و ما از خیر خدا خبر نداریم اما از تصمیم‌ها و زندگی خودمان، از آنچه خداوند در اختیار ما قرار داده و سرنوشت ما به دست خود ما رقم می‌خورد و شکل می‌گیرد خبر داریم.

وی اضافه کرد: خداوند سرنوشت هیچ قومی را تغییر نمی‌دهد مگر اینکه آنها خودشان را تغییر دهند. این یک قانون عام است و در همه ابعاد زندگی جاری است. تغییر دادن خود یعنی تغییر دادن اندیشه، اخلاق و رفتار. اگر مردم این کار را کردند مقدرات هم در مسیر خیر و نیکی حرکت خواهد کرد؛ ما به علم خدا غلبه نداریم اما چون می‌دانیم با قاعده در حال حرکت هستیم سرنوشت ما جز خوبی و سعادت چیز دیگری نیست و در آن شکی هم نیست. پس می‌دانیم که خدا قلم را به دست خود ما داده تا با اراده خودمان این سرنوشت را با قلم خودمان بنویسیم.

مدیرکل امور تهذیبی و تربیتی حوزه‌های علمیه خواهران کشور تأکید کرد: شب قدر بهترین فرصت است برای اینکه من وضعیت موجود خودم را با وضعیت مطلوب بسنجم و ببینم که اکنون آیا در وضعیت رضایت‌بخشی هستم یا نیستم. البته معمولاً همه آدم‌ها خودشان را در وضعیت رضایت‌بخشی نمی‌بینند مگر اینکه اختلالی داشته باشند. یعنی به حدی بی‌هدف و ناآگاه باشند که چون افق‌ها و ایده‌آل‌ها را نمی‌بینند می‌گویند نه تنها وضعیت من وضعیت خوبی است و بهتر از دیگران زندگی می‌کنم بلکه یک حالت خود شیفتگی و خود برتربینی نسبت به دیگران هم دارند.

چرا همه انسان‌ها نیاز به توبه دارند

حجت‌الاسلام رجبی تصریح کرد: ولی قرآن بیان می‌کند که همه انسان‌ها نیاز به توبه دارند لذا به همه مؤمنان حتی خود پیامبر(ص) خطاب می‌کند که «وَتُوبُوا إِلَى اللَّهِ جَمِيعًا؛ اى مؤمنان همگى [از مرد و زن] به درگاه خدا توبه كنيد»(آیه 31 سوره نور). یعنی دستور توبه استثناپذیر نیست و شب قدر، شبی است که باید بنشینیم و ارزیابی از خودمان داشته باشیم و وضعیت خود را بسنجیم و یک محاسبه سالیانه از سالی که گذشت داشته باشیم.

وی به این مسئله نیز اشاره کرد که اولیای خدا ماه رمضان را آغاز سال، بهار اهل معرفت و بهار کسانی که در مسیر خدا سلوک و حرکت می‌کنند می‌دانند و گفت: قلب ماه رمضان شب‌های قدر است که انسان خود را محاسبه و برای سال بعد هدف‌گذاری کند و به سوی خداوند بازگردد.

چطور توبه کنیم

این استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر اینکه برای توبه رسوم خاصی نیاز نیست و همینکه بگوییم خدایا من دیگر این خطاها را تکرار نمی‌کنم و سعی می‌کنم رفتار و نگرش خود را به جمال هستی، خودم و اطرافیانم تغییر دهم، توبه محسوب می‌شود. ظهور توبه در همین تغییری است که در نگرش، گرایش و کنش ما وجود دارد و در این سه بُعد ظهور پیدا می‌کند و خود را نشان می‌دهد.

این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به اینکه حالت رفتاری توبه را چطور در خود نگه داریم تا بازگشت به گناه رخ ندهد؟ گفت: شب قدر نقطه عطف توبه است؛ برای اینکه انسان در اوج آمادگی روحی و روانی برای توبه قرار دارد و همه افراد به عبادت گرایش دارند و فضایی فراهم است که ما هم تحت تأثیر آن شرایط، عاطفی‌تر از معمول نسبت به توبه نگاه می‌کنیم اما بعد از اینکه عواطف و احساسات دینی و مذهبی فروکش کرد، ممکن است که یادمان برود که چه اتفاقی افتاده است.

راه سعادت و مراقبه؛ محاسبه دائمی

وی در خصوص نحوه ماندگاری توبه گفت: برای نگهداری از حال توبه و اینکه این حال را به ملکه تبدیل کنیم باید به دو چیز توجه کنیم. بزرگان گفته‌اند راه سعادت و خوشبختی مراقبه و محاسبه دائمی است. یعنی صبح که بیدار می‌شویم بگوییم تو یک گوهر گرانمایه هستی باید از خودت مراقبت کنی. در طول روز هم مراقبت کنیم چه می‌گوییم، چه می‌بینیم، چه می‌شنویم، چه کارهایی انجام می‌دهیم و همه کنش‌ها و واکنش‌های خودمان را در نظر بگیریم. در پایان شب هم بنشینیم و محاسبه کنیم.

چگونه توبه خود را پایدار نگه داریم

حجت‌الاسلام رجبی به افرادی که می‌خواهند عهد توبه خود را نگه‌ دارند، توصیه کرد: در پایان شب تمام اتفاق‌های روز را از نظرمان بگذرانیم و کارهای خوب و بد را بدون تعارف و واقع‌نگرانه ببینیم و بابت کارهای خوب از خدا سپاسگزاری کنیم که این نعمت بزرگ را به ما داده که زنده باشیم و موفق به انجام این کار خیر شویم. کارهای بدی را هم که انجام داده‌ایم را در نظر بگیریم و برای آنها استغفار کنیم.

وی در خصوص نتیجه این محاسبه اعمال روزانه، گفت: خاصیت این کار، این است که در وجود و خودانگاره من حک می‌شود که این سلسله از کارها زائد، ناهنجار و خطا هستند و به واسطه شکرگزاری، کارهای خوب من تقویت می‌شود و کارهای بد به مرور از زندگی ما رخت می‌بندند. با همین مراقبه و محاسبه می‌توانیم حال شب قدر را در طول سال حفظ کنیم تا همه شب‌ها و روزهای ما شب قدر باشد.