تحول کتب درسی حوزه؛ لازم اما پردردسر/ توصیه 30 سال قبل رهبری چه بود؟
گروهی از اساتید باسابقه حوزه که رویکرد سنت‌گرایانه دارند با تغییر کتب درسی حوزه مخالف هستند و در روزهای اخیر صراحتا نظر مخالف خود را با تغییرات صورت گرفته ابراز کرده‌اند.
به گزارش ایکنا، تغییر کتب درسی حوزه یکی از مهمترین مسائل نظام آموزشی حوزوی است که موافقان و مخالفان بسیاری دارد.
از دید موافقان، بسیاری از مباحثی که در کتب فعلی حوزه تدریس می‌شود در عصر ما کاربرد شایانی ندارد و راه را برای طرح نظرات جدید می‌بندد، از آن سو صدها مسئله نوپدید وجود دارد که جای خالی آن در کتب درسی حوزه احساس می‌شود. از این جهت تغییر کتب حوزه و کاربردی‌سازی آن امری ضروری و منطقی است که مدیریت حوزه باید برای انجام آن پیشقدم شود. بر اساس همین ضرورت، مدیریت حوزه چندسالی است که به صورت جدی این مسئله را دنبال می‌کند و دفتر فقه معاصر به ریاست آیت‌الله شب‌زنده‌دار عهده‌دار این مسئولیت است. حذف بخشی از مکاسب و رسائل و جایگزین کردن حلقات شهید صدر با کفایه آخوند خراسانی از جمله اقداماتی است که در سال جدید تحصیلی در همین راستا صورت گرفته است.
روی دیگر مسئله آنجاست که گروهی از اساتید باسابقه حوزه که رویکرد سنت‌گرایانه دارند با انجام این تغییر و تحولات مخالف هستند و در روزهای اخیر صراحتا نظر مخالف خود را با تغییرات صورت گرفته ابراز کرده‌اند. در ادامه به برخی از این واکنش‌ها و اظهار نظرها می‌پردازیم.
آیت‌الله حسینی بوشهری، دبیر شورای عالی حوزه‌های علمیه در مراسم آغاز سال تحصیلی حوزه قم، با اشاره به طرح جدید دروس، گفت: برنامه‌ای که معاون آموزش حوزه اعلام کرد نشان می‌دهد شورای عالی نمی‌خواهد به برنامه گذشته تدریس کتب اصلی دست بزند، بلکه این برنامه آزمایشی در مدت یک سال اجرا می‌شود تا اساتید نقطه نظرات خود را بگویند و در پایان به محضر مراجع تقلید عرضه می‌شود و اگر این عزیزان مناسب دیدند اجرایی و عملیاتی شود.
حجت‌الاسلام والمسلمین رستم‌نژاد، معاون آموزش حوزه‌های علمیه نیز در همین مراسم و در توضیح برنامه اصلاح محدوده‌های دروس، گفت: اصلاح محدوده‌ها به گونه‌ای است که می‌شود همان برنامه گذشته را انتخاب کرد و برنامه سابق در دل طرح جدید هست و اینکه استاد چگونه رسائل و مکاسب را تدریس کند کاملا اختیاری است و تاکید داریم که اگر می‌توانند تمام محدوده‌ها را بخوانند. البته این پرونده باز و آزمایشی است و منتظر نظرات اصلاحی و تکمیلی اساتید هستیم و تاکید بر تحفظ منابع اصلی است؛ رسائل و کفایه در جای خود باقی است و تحفظ ساحت‌ها در برنامه موجود می‌باشد و در هر بخشی هم امتحان جدا خواهد داشت و این برای سطح ۲ و سطح ۳ می‌باشد.
ناراحتی آیت‌الله سیستانی از تغییر رسائل
اما یکی از مهمترین اظهار نظرها در این رابطه متعلق به حجت‌الاسلام و المسلمین محمد قائنی نجفی، عضو لجنه علمی دفتر فقه معاصر و از اساتید شناخته‌شده و باسابقه حوزه بود. وی در این‌باره اظهار کرد: «برخی ثقات از قول حضرت آقای سیستانی نقل کردند؛ در محضر ایشان قضیه‌‌ای طرح شد مبنی بر تغییر متن رسائل به حلقات شهید صدر (ره) در نجف، ایشان به‌شدت ناراحت شدند به‌طوری که آقازاده‌شان ایشان را تسکین نمود». البته به نظر می‌رسد این نظر آیت‌الله سیستانی به طور خاص درباره دروس حوزه نجف بوده است.
استاد حوزه علمیه قم با بیان اینکه اخیراً اقدامی از ناحیه مدیریت حوزه قم مبنی بر پیشنهاد حذف و تبدیل بخش‌هایی از متن یک کتاب و احیاناً تمام یک کتاب به حمایت برخی افاضل موجه صورت گرفته و برای تثبیت آن به مطالب و برخی حکایات استناد شده، اظهار کرد: «این بار همانند دیگر بارها با ناراحتی صریح برخی مراجع عظام در نجف و مخالفت جمع قابل توجهی از علما و افاضل و اساتید مجرب همراه شده ولی با بی‌اعتنایی متصدیان امر مواجه است و بر اعمال نظر شخصی خود مصرند در حالی‌که این‌گونه مسائل نیازمند نظردهی و تصمیم و موافقت مراجع مقبول است و با نظر یک فاضل یا جمعی از ایشان به‌خصوص همراه با مخالفت برخی مراجع عظام و به‌صرف همراهی برخی قابل پذیرش و اجرا نیست».
حوزه‌های علمیه میراث‌دار علمای سلف باشد
یکی دیگر از مخالفان طرح تحول حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسن صافی گلپایگانی، فرزند آیت‌الله صافی گلپایگانی است که به مناسبت آغاز درس خارج فقه خود در سال تحصیلی جدید حوزه‌های علمیه قم اظهار کرد: «آقایان طلابی که وارد حوزه می‌شوند همان کتاب‌هایی که از قدیم بین علما و فقها و حوزه‌های علمیه رواج داشته است را فرا بگیرند، متونی که سال‌های متمادی در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شده است از قبیل کتاب رسائل و مکاسب و کفایه که از مهمترین کتب درسی حوزه بوده و علما و مراجع ما همین کتابها را خواندند تا به مرحله اجتهاد رسیدند و قوه علمی پیدا کردند؛ اینها را نباید کنار بگذاریم و یا تقطیع کنیم و بگوییم قسمتی از آن را نخوانید».
مکاسب و رسائل شیخ را مثله کرده‌اند
یکی از جدی‌ترین مخالفان طرح تحول حجت‌الاسلام و المسلمین محمدجواد فاضل لنکرانی فرزند آیت‌الله فاضل لنکرانی است. وی در اظهاراتی صریح اعلام کرد: «ما از این طرحی که امسال برای مدارس ابلاغ شده و مکاسب و رسائل شیخ را مثله کرده‌اند، بسیار نگرانیم! من در جلسات خصوصی به حضرات آقایان شورای عالی حوزه عرض کردم که این طرح، نتایج غیر معین و بلکه غیر صحیحی به دنبال دارد. ما از آقایان خواهش کردیم و گفتیم این طرح را به‌صورت آزمایشی در بعضی از مدارس اجرا کنید و ثمره‌‌اش را ملاحظه نمایید. اما نمی‌دانم نظرشان تغییر کرده یا نه؟»
وی افزود: «به عنوان یک وظیفه شرعی عرض می‌کنم که کار بسیار خطرناکی می‌کنند! این کار موجب انهدام فقاهت در حوزه خواهد شد، امسال مکاسب و رسائل را تقطیع می‌کنید، دو سال بعد مکاسب و رسائل هم کنار می‌رود، معالم را کنار زدند، فصول و قوانین را کنار زدند، فکر می‌کنید آنچه که جایش آمد خلأ آنها را پر کرده است؟ به عنوان یک وظیفه شرعی عرض می‌کنم که کار بسیار خطرناکی می‌کنند! این کار موجب انهدام فقاهت در حوزه خواهد شد، امسال مکاسب و رسائل را تقطیع می‌کنید، دو سال بعد مکاسب و رسائل هم کنار می‌رود، معالم را کنار زدند، فصول و قوانین را کنار زدند، فکر می‌کنید آنچه که جایش آمد خلأ آنها را پر کرده است؟»
ادب تحول را رعایت کنید
از دیگر مخالفان طرح تحول آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست بود که روز گذشته در این زمینه یادداشتی با عنوان «ادب تحول» منتشر کرد و اظهار کرد: «سوگمندانه باید گفت طرح مورد نظر برخی از این آسیب‌ها را مطمح نظر قرار نداده است. با این توضیح که حضرات از مجموع ۶ جلد مکاسب با حدود۲۲۹۰ صفحه اقدام به حذف ۸۱۵ صفحه (حدود ۳۵%) در ۷۳ مورد کرده‌اند و این در حالی است که حذف بخشی از یک کتاب به این‌گونه از ناموفق‌ترین حذف‌ها است. این رفتار نسبت به فرائدالاصول بیشتر خود را نشان داده است. از حدود ۱۶۵۵ صفحه، ۶۸۸ (حدود ۴۱%) در ۱۰۳ مورد حذف شده است. واضح است که حذف این چنین، به فخامت، هدف و انسجام متن لطمه می‌زند.
کتاب حلقه ثالثه بدیل کفایة الاصول معرفی شده است. کتاب مزبور هر چند از نابغه‌ای شهیر شهید محمد باقر صدر است و فرض را بر این می‌گذاریم که ایشان کتاب را در فراغ بال نوشته است لکن بیش از نصف این کتاب(حدود ۴۳۰ صفحه از ۸۴۰ صفحه) در ۳۶ روز تألیف شده است. طبیعی است که چنین کتابی -با همه نیکی‌هایی که دارد- نمی‌تواند متن درسی موفقی باشد، هر چند جهت مطالعه و ارجاع، بسیارعالی است. همه کسانی که دستی بر تألیف‌های سترگ دارند، می‌دانند که کتاب -از هر کس به جزء ذات معصوم که باشد- باید در بستر زمان آرام و نه شبانه‌روزی نوشته شود.»
کتاب درسی جدید تولید کنید
در همین زمینه رهبر انقلاب در سال 1370 و در دیدار با جمعی از فضلای قم با اشاره به مسئله کتب درسی حوزه گفته‌اند: «کتابهای درسی، یکی دیگر از مشکلات حوزه‌ی علمیه‌ی قم و حوزه‌های علمیه‌ی دیگر است. تا سخنی از کتابهای درسی می‌گوییم، می‌گویند فلان عالم بزرگ هم همین کتابها را خواند؛ حالا آنهایی که انقلابی‌ترند، می‌گویند امام هم همین درسها را خواند که امام شد! آیا امام چون همین درسها را خواند، امام شد؟ امام جوهر مخصوصی بود. آنچه که شما در عظمت امام پیدا می‌کنید، ناشی از این نیست که این کتابهای درسی را خواند. وانگهی، از زمانی که امام راحل (رضوان‌اللَّه‌علیه) این کتابها را می‌خواندند، تا حالایی که من و شما می‌خواهیم این کتابها را بخوانیم، بین این دو مقطع، شصت سال، هفتاد سال فاصله شده است.
کتاب درسی جدید تولید کنید. چه اشکالی دارد که عده‌یی بنشینند کتاب درسی جدید تولید کنند؟ می‌گویند ما شهید ثانی نمی‌شویم! خیلی خوب، شهید ثانی نمی‌شوید؛ اما بسیاری از فقهای امروز ما از فقهای گذشته واردترند. من نمی‌گویم رتبه‌ی علمی و استعدادشان بیشتر از آنهاست - شاید اگر در زمان آنها بودند، مثل آنها نمی‌توانستند باشند - اما بسیاری از آنها، سطح معرفت فقهی‌شان بالاتر از خیلی از فقهای گذشته‌ی ماست؛ چرا نمی‌شود؟ کتاب اصول تولید کنید؛ کتاب فقه تولید کنید؛ برای مراتب مختلف تولید کنید؛ شکل درس را عوض کنید.»
هرچند بحث تغییر و تحول کتب درسی حوزه لازم به نظر می‌رسد اما طبیعتا در روزهای آینده واکنش‌های بیشتری از سوی اساتید مطرح حوزه علمیه نسبت به این طرح ابراز خواهد شد. حال باید منتظر ماند و دید دفتر فقه معاصر و مدیریت و شورای عالی حوزه علمیه در پاسخ به این انتقادات چه خواهند گفت.
