بررسی واقع‌نمایی یا اخفای حقیقت در گفتار اعتقادی معصومان(ع)

اختتامیه سیزدهمین جشنواره بین‌المللی فارابی ویژه تحقیقات علوم انسانی اسلامی تیرماه گذشته در سالن اجلاس سران کشورهای اسلامی برگزار شد و برگزیدگان این دوره معرفی شدند.

 

رساله دکتری «واقع‌نمایی گفتار معصومان براساس مراعات سطح فهم مخاطب در روایات اعتقادی» اثر حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مقیمی اردکانی، در گروه تخصصی علوم قرآنی، تفسیر و حدیث به عنوان اثر شایسته تقدیر بخش بزرگسال تقدیر شد.

 

وی درباره اثری که برگزیده این جشنواره شده است به ایکنا گفت: این پژوهش رساله دکترای بنده در مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) بوده است. دغدغه‌ای که باعث شد بنده این موضوع را انتخاب کنم این است که مدت‌های مدیدی از تاریخ این مسئله می‌گذرد اما کاری به صورت جدی روی آن انجام نشده بود. تاکنون فرقه‌ها و نحله‌های مختلف ادعا داشته‌اند که ما واقعیت را درک می‌کنیم و این واقعیت فراتر از سطح فهم عموم مردم است که بتوانیم برای آنها تشریح کنیم بنابراین برای مثال بیانات دینی ناظر بر آنچه ما فهمیده‌ایم نیست بلکه ناظر بر فهم عموم مردم است. 

مقیمی اردکانی ادامه داد: برای مثال غالیان یعنی گروه‌هایی که در مورد پیامبر و ائمه(ع) غلو می‌کردند در طول تاریخ چنین ادعایی داشته‌اند و معتقد بوده‌اند ما به واقعیت‌هایی دست یافته‌ایم که این واقعیت‌ها برای عموم مردم قابل فهم نیست و در واقع سرّ مگو است و نمی‌توان برای مردم تبیین کرد. مثلاً در مباحث اعتقادی، فهم اینکه خداوند در مکان حاضر نیست ولی در همه جا هست برای عموم مردم بسیار سخت است چون ذهن ما عادت کرده هرچه را می‌فهمیم و می‌شناسیم آن را در مکان تصور می‌کنیم. 

 

برگزیده سیزدهمین جشنواره فارابی گفت: البته قطعاً امامان و معصومین(ع) مراعات سطح فهم مخاطب را می‌کرده‌اند و هر شخص دیگری هم باید آن را رعایت کند و مثلاً اگر قرار است با یک کودک صحبت کنیم باید در سطح فهم وی و اگر قرار است با یک عالِم فرهیخته صحبت کنیم باید در سطح فهم او سخن برانیم اما سؤال این است که آیا این مراعات سطح فهم مخاطب باعث می‌شود به واقع‌نمایی گفتار معصومان آسیب برسد؟ آیا معصوم در اثر مراعات سطح فهم مخاطب، گاهی اوقات مجبور می‌شود کذب مصلحتی یا خلاف واقع بگوید یا بخشی از واقعیت را نگوید یا اینکه شیوه‌هایی که معصومان برای مراعات سطح فهم مخاطب انتخاب می‌کنند چه شیوه‌هایی هستند؟ یکی از راه‌هایی که عموماً بیان شده تشبیه معقول به محسوس است.

وی ادامه داد: این رساله در پنج فصل تنظیم شده که فصل اول آن مفاهیم و کلیات و فصل آخر هم نتیجه‌گیری و جمع‌بندی است اما مطالب در سه فصل اصلی بیان و این مسئله واکاوی شده است. هرچند که ادعا نداریم همه جوانب امر را بررسی کرده باشیم اما قطعاً این بحثی پردامنه است و از دیرباز مطرح بوده است و برای مثال فلاسفه معتقد بوده‌اند متکلمان به عمق مسائل نرسیده‌اند و فهم آنها سطحی است. بنده این موضوع را از سه زاویه بررسی کرده‌ام. اول اینکه آیا معصومان در اثر رعایت سطح فهم مخاطب، القای خلاف واقع کرده‌اند یا خیر؟ آیا جایز است چنین القایی کنند؟ و اگر مجاز بوده‌اند پس چگونه آن را با بقیه روایات جمع کنیم و مطمئن باشیم مطلبی که برداشت کرده‌ایم مطابق با واقع بوده است؟

 

مقیمی اردکانی گفت: مسئله دیگر این است که آیا معصومان اخفای واقع داشته‌اند یا خیر؟ یعنی آیا پیش آمده که بخشی از واقعیت را بگویند به این دلیل که عموم مردم همه آن را نمی‌فهمند و اگر اینگونه بوده آیا آنچه بیان نشده در طول آن چیزی بوده که بیان شده است و اگر در آنچه بیان شده تعمق کنیم می‌توانیم به آن چیزی که بیان نشده دست پیدا کنیم یا اینکه آن چیزی که بیان نشده در عرض آن چیزی است که بیان شده است؟ در این صورت همانند یک پازل است که بخشی از آن را می‌دانیم و بخشی را نمی‌دانیم. 

وی ادامه داد: سؤال دیگر این است که اگر این موضوع را بپذیریم در این صورت میزان تأثیر آن در واقع‌نمایی متون اعتقادی ما چقدر و در چه حوزه‌هایی خواهد بود؟ ما تلاش کردیم در این رساله این حوزه‌ها را واکاوی کنیم و در نهایت دوازده شیوه برای مراعات سطح فهم مخاطب از لابه‌لای کلام معصومان با توجه به مصداق پیدا کنیم. در نهایت در این رساله تلاش شده واقع‌نمایی گفتار اعتقادی معصومان اثبات شود و در جاهایی هم که شبهاتی مطرح است با دقت و بدون تسامح از واقع‌نمایی گفتار معصومان دفاع کنیم.

 

برگزیده سیزدهمین جشنواره فارابی درباره کاربردهای این تحقیق گفت: نظام ما نظام دینی است و هرکسی می‌خواهد راجع به دین صحبت کند ابتدا باید دین را فهمیده باشد و فهم دین هم سه شاخه مهم شامل اعتقادات، اخلاق و احکام دارد. ریشه اخلاق و احکام در اعتقادات است. منبع ما برای فهم دین هم گفتار معصومان است هرچند که عقل نقش مهمی بازی می‌کند اما شاید ده درصد مطالبی که در دین وجود دارد بدین وسیله استنباط نشود پس اگر بخواهیم از ناحیه دین سخن بگوییم ابتدا باید به این سؤال به شکل درستی جواب داده شود که آیا آنچه که در ظاهر روایات معصومان وجود دارد واقعیتی است برای اینکه این گزاره‌ها از این واقعیت حکایت می‌کنند یا اینکه ممکن است این واقع‌نمایی به اشکال گوناگون زیر سؤال برود.

مقیمی اردکانی ادامه داد: افراد دگر اندیش تلاش داشته‌اند واقع نمایی گفتار معصومان(ع) را زیر سؤال ببرند و در نتیجه اعتبار هر آن چیزی که مبتنی بر این گزاره‌ها می‌شود هم زیر سؤال برود اما کار ما از جهت نظری، جوابی به اشکالی است که ممکن است در این زمینه بر آن تمرکز کنند. 

 

وی در پایان درباره فواید تربیتی و آموزشی تحقیقی که انجام داده است گفت: فایده دیگر این تحقیق در زمینه مسائل تربیتی و نظام آموزش و تعلیم و تربیت و نحوه یاد دادن اصول اعتقادات به کودکان، نونهالان و نوجوانان است و در آنجا هم می‌تواند کاربرد عملی داشته باشد هرچند که بنده این تحقیق را با این نیت انجام ندادم اما مبنای نظری تعلیم اعتقادات به کسانی‌که سطح عقلی و انتزاعی فکر آنها هنوز در حدی نیست که بتوانند عمق مسائل را درک کنند در این رساله مورد توجه قرار گرفته است.