سرنوشت عجیب یک کتاب؛ «شهید جاوید»

سعید طاووسی از عاشوراپژوهان معاصر، معتقد است کتاب «شهید جاوید» مهمترین کتاب عاشورایی دوران معاصر است. وقتی به سرنوشت این کتاب و حجم بالای ماجراهایی که پس از نگارش کتاب اتفاق افتاد نگاه می‌کنیم، پذیرش این ادعا برایمان آسان می‌شود.

«شهید جاوید» نام کتابی است که نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی، از شاگردان آیت‌الله بروجردی در دهه چهل منتشر کرد. صالحی نجف‌آبادی نخستین‌بار طرح کلی کتاب «شهید جاوید» را در جلسات انجمن اسلامی مهندسین مطرح کرد و سپس با تشویق مهندس بازرگان، به آن صورت مکتوب داد. این کتاب در نخستین نوبت انتشار با عنوان «مرد صلح و دفاع خونین» در سال 47 منتشر شد.

خلاصه حرف صالحی نجف‌آبادی در آن کتاب این است که هدف امام حسین(ع) از قیام عاشورا رسیدن به فیض شهادت نبود، بلکه آن حضرت درصدد ایجاد حکومت بود. این سخن از دید معاصران صالحی یک ایراد اساسی داشت و آن اینکه صالحی علم امام به شهادت را انکار می‌کرد؛ چون بر فرض قبول علم امام به شهادت، قیام برای حکومت بی‌معنا بود.

درباره اهمیت این کتاب زیاد سخن گفته شده است. برخی به درستی معتقدند گفت‌وگو در باب فلسفه قیام عاشورا پس از نگارش «شهید جاوید» بالا گرفت و این کتاب نقطه عطفی در عاشوراپژوهشی به شمار می‌آید. هدف این نوشتار پرداختن به محتوای کتاب نیست، بلکه مقصود، نیم‌نگاهی به حواشی بسیاری است که این کتاب به همراه داشت.

پیوند «شهید جاوید» با انقلاب

«شهید جاوید» زمانی منتشر شد که امام خمینی(ره) نهضتش را آغاز کرده بود و در تبعید به سر می‌برد و تفکر نهضت اسلامی به گفتمانی جدی در جامعه ایران تبدیل شده بود. «شهید جاوید» می‌توانست گفتمان نهضت اسلامی که در اندیشه تشکیل حکومت اسلامی بود تثبیت کند و سبقه‌ای تاریخی و دینی برای آن بیابد. به همین خاطر پس از نگارش کتاب، نزاعی جدی در میان حوزویان پدید آمد و آنها را به دو گروه مقابل هم تقسیم کرد؛ موافقان شهید جاوید و مخالفان شهید جاوید. طبعا انقلابیونی چون آیت‌الله حسینعلی منتظری و آیت‌الله علی مشکینی در جبهه موافقان و برخی همچون آیت‌الله گلپایگانی، آیت‌الله مرعشی نجفی و علامه طباطبایی در جبهه مخالفان حضور داشتند.

آیت‌الله رضا استادی، استاد حوزه علمیه کتابی با عنوان «سرگذشت کتاب شهید جاوید» دارد و در آن کتاب از بیست و دو کتابی که در پاسخ به «شهید جاوید» نگارش شده، نام برده است. «حسین علیه‌السلام شهید آگاه و رهبر نجات‌بخش» اثر آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی، «هفت‌ساله چرا صدا در آورد» آیت‌الله علی‌پناه اشتهاردی و «پاسداران وحی» اثر آیت‌الله شهاب‌الدین اشراقی و آیت‌الله محمد فاضل لنکرانی از جمله این آثار به شمار می‌روند.

صالحی نجف‌آبادی بعدها کتابی با عنوان «عصای موسی» منتشر کرد و به برخی از انتقادات پاسخ داد. با این وجود به گفته سعید طاووسی پس از گذشته نیم‌قرن از انتشار «شهید جاوید» هنوز نقد روشمند و جامعی درباره این کتاب نوشته نشده است.

ربایش نماینده آیت‌الله خویی

حواشی شهید جاوید به همین منازعات علمی و ردیه‌نویسی‌ها منتهی نشد. یکی از مخالفان «شهید جاوید» سید ابوالحسن شمس‌آبادی نماینده آیت‌الله خویی در اصفهان بود. شمس‌آبادی در فروردین‌ماه سال 1355 هنگامی که برای اقامه نماز صبح از منزل خارج شد، توسط تیم سیدمهدی هاشمی، برادر داماد آیت‌الله منتظری ربوده شد. ساعتی بعد، پیکر بی‌جان شمس‌آبادی در زیر یک پل پیدا شد. پیکر او با تشییع پرشکوه مردم در قبرستان تخته‌فولاد اصفهان به خاک سپرده شد.

منتظری در کتاب خاطراتش ماجرا را این طور نقل می‌کند: «در قهدریجان دو محله وجود داشت محله علیا و سفلی. یک محله طرفدار سید روح‌الله خمینی بودند و یک محله طرفدار سید ابوالقاسم خویی. شمس‌آبادی مرتب در این محله علیه شهید جاوید سخنرانی می‌کرد و به ما و طیف طرفدار آیت‌الله خمینی بد و بیراه می‌گفت. بعد متأسفانه تعدادی از بچه‌های انقلابی خواستند او را به قول خودشان گوش مالی دهند، که او را به قتل رساندند».

در پی این حادثه سیدمهدی هاشمی دستگیر شد و به اعدام محکوم شد ولی دیوان عالی کشور اجرای حکم را لغو کرد. پس از انقلاب، پرونده مهدی هاشمی دوباره به جریان افتاد. یکی از اتهامات او صدور دستور قتل برخی از افراد از جمله سید ابوالحسن شمس‌آبادی بود.

به این ترتیب ماجرای «شهید جاوید» از تجدیدچاپ‌های مکرر آغاز شد، با ردیه‌نویسی‌های بسیار ادامه یافت و با قتل شمس‌آبادی و اعدام هاشمی پایان یافت. در عین حال این کتاب توانست باب تازه‌ای در مطالعات عاشورایی باز کند و در راستای تعمق پیرامون عاشورا و تحلیل اهداف قیام امام حسین(ع) گفتمان‌سازی کند.

مصطفی شاکری