حسینی: «آخرین برگ» اُ.هنری الگویی مناسب برای خلق اثر دینی است + صوت + فیلم

«هنر اسلامی» عنوانی آشنا اما تعریف‌نشده است و با وجود اینکه بارها درباره آن در رسانه‌ها سخن گفته شده، اما هیچ‌گاه مختصات معینی برای آن تعریف نشده است. ضمن اینکه قالب‌های متنوع هنری هر یک ظرفیت‌های خاص خود را برای این منظور دارند.

در این راستا در بخش فرهنگی ایکنا مجموعه گفت‌وگوهایی را با هنرمندان مختلف انجام داده‌ایم و در ششمین مصاحبه با سید محمد حسین حسینی، کارشناس رسانه و پژوهشگر هنر، به گفت‌وگو نشسته‌ایم.

ایکنا – اگر بخواهیم ارزیابی دقیق از «هنر اسلامی» داشته باشیم باید گذشته را واکاوی کنیم. پیرامون این موضوع چه نظری دارید؟

اگر می‌خواهیم به این موضوع تکراری نگاه نکنیم باید نظری اجمالی به گذشته داشته باشیم. متفکران پیرامون این هنر اسلامی نظرات متفاوتی دارند. عده‌ای نظراتی را ارائه داده‌اند تا بتوانند برای هنر اسلامی تعریفی تئوریزه داشته باشند. بخشی دیگر در رد سخنان مطرح‌شده اظهارنظر کرده‌اند چون معتقدند هنر به ذات خودش نمی‌تواند حالت‌پذیر باشد. این افراد معتقدند هنر تنها قادر است شکل انسانی به خود گیرد.

ایکنا – در میان متفکرانی که برای هنر اسلامی نظر دارند چند نگرش وجود را می‌توان مشاهده کرد؟

«تیتوس بورکهارت» در کتاب «هنر مقدس» خود اشاراتی به جلوه‌های هنر اسلامی نظیر معماری اسلامی دارد. مستشرقین نیز در این رابطه صاحب‌نظر هستند. در ادامه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم دیدگاه‌هایی در این میان وجود دارد. تصور من این است بیشتر این نظرات متکی به عناصر ثابت هستند. یعنی هنر اسلامی در کلیت آرا و نظرات پیوسته به ماورا دارد البته تعبیر نگاه به آسمان را به نگاه به «ابدیت» هم‌معنا کرد.

آنچه در غزال حافظ، مولانا و... شکل‌گرفته بخشی از نظر خودشان پیرامون ابدیت را شامل می‌شود مولانا می‌گوید؛ «تو مپندار که من شعر به خود می‌گویم - تا که هشیارم و بیدار یکی دم نزنم». این اشعار نشان می‌دهد که از ازل به چنین بزرگانی گفته‌شده بگو و آنها تنها انتقال پیام را انجام می‌دادند. این همان عنصر اتصال به ابدیت است. نسخه بسیار مهم دیگر این است که هنر را زمان، بند نمی‌کند و تاریخ انقضا ندارد. پس امثال سعدی همیشه وجود دارد و فراموش‌شدنی نیستند؛ «مرده آن است که نامش به نیکویی نبرند» گواه این ادعاست. عنصر ابدیت ناظر به استمرار و بقای هنر است پس طبیعتاً آثار هنری که یک مقدار وجه ژورنالیستی دارند از دایره هنر اسلامی خارج می‌شوند.

ایکنا - چه عناصر دیگری داریم که در این مبحث می‌گنجند؟

نکته بعد که از آن برای عناصر ذاتی هنر اسلامی می‌توان نام برد، عنصر امید است. امید یکی از اصلی‌ترین عناصر ذاتی نگاه معرفتی ایمانی است. یعنی اگر هنری به‌هرتقدیر و در هر موقعیتی  سبب ناامیدی شود هنر دینی محسوب نمی‌شود. خداوند در قرآن می‌فرماید؛ « وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ» «و از جایی که گمان نَبَرد به او روزی عطا کند».  کلام وحی نشان می‌دهد پوچ‌انگاری هیچ راهی به هنر اسلامی و دینی ندارد.

تلاش‌هایی که در تمام دنیا پیرامون هنر دینی شده است شامل این نگاه می‌شود. اُ.هنری؛ نویسنده‌ای آمریکایی داستان‌های کوتاه درخشانی دارد. یکی از زیباترین داستان‌های وی که در فیلم و انیمیشن بسیار استفاده‌شده «آخرین برگ» نام دارد. در این داستان دختربچه‌ای بیماری وجود دارد که از پنجره اتاقش به درخت خزان‌زده نگاه می‌کند. وی مأیوسانه ریزش برگ‌ها را می‌بیند. هر برگ، مثالی از برگ‌های وجود این دختر است. در طبقه پایین این خانه نقاشی پیری زندگی می‌کند. این نقاش از طریق پزشک می‌فهمد که دختر در حال باختن به خودش است زیرا روحیه‌اش را ازدست‌داده است.

همان شب طوفان می‌شود. این طوفان به برگ‌های خزان‌زده درخت شلاق می‌زند. صبح وقتی دختر بیدار می‌شود به تصور اینکه همه برگ‌های درخت ریخته پنجره را نگاه می‌کند اما می‌بیند یک برگ روی درخت وجود دارد. همین یک برگ باقی می‌ماند و باعث می‌شود دختر زنده بماند، درصورتی‌که این برگ واقعی نیست بلکه نقاشی است که نقاش کشیده است. پیرمرد در آن شب طوفانی تا صبح مشغول نقاشی برگ درخت بوده برای همین هنگامی صبح می‌شود پیرمرد مریض شده و از دنیا می‌رود اما آن نقاشی باعث زنده ماندن دختر می‌شود. این داستان می‌گوید همه آثار هنری خلق همان یک برگ برای جامعه‌ای است که ممکن است دچار خزان شده باشد. این داستان مثالی روشن برای هنر دینی است.

بیشتر بخوانیم:

دهنادی: محتوای دینی الزاما به تولید اثر دینی نمی‌انجامد

ایکنا - مضامین مشخص دینی چطور؟

اتفاقا سومین عنصر که قادر است هنر دینی را شکل دهد نگاه به توحید است. منظور اینکه در این شکل از هنر به‌جای طبیعت، خلقت موردتوجه قرار می‌گیرد. منظور اینکه وقتی به هستی از دریچه خلقت نگاه می‌کنیم هنر به اوج نزدیک می‌شود. در این راستا وقتی به اشعار آغازین ادبیات ایران می‌رسیم متوجه می‌شویم سرآغاز اشعار، یاد خداوند است.

هنر اسلامی در بیان خودش همیشه دو عنصر را رعایت می‌کند. اول اینکه در مواجهه با مخاطب کم‌فروشی نمی‌کند. برای مثال به معماری مسجد جامع یزد یا مسجد امام اصفهان اشاره می‌کنم. وقتی زیر طاق این مساجد قرار می‌گیریم و با چشم غیرمسلح می‌خواهیم طاق را تماشا کنیم متوجه ظرافت‌های آن نمی‌شویم. این نکته را معمار می‌دانسته ولی چنین امری باعث نشده، وی در کارش کم‌کاری کند. پس در همان طاق نیز ظرافت‌ها دیده می‌شود. این دقت در کار، گواه بارز تعهد به کار است.

ایکنا – در کنار هنر دینی، هنرمند دینی چه مشخصاتی باید داشته باشد؟

هنرمند باید در آثار خود از اتلاف وقت بپرهیزد و از پرگویی نیز دوری کند. در حقیقت عالم هنرمند، عالم اجمال نیست بلکه عالم تفصیل است. برای درک این موضوع به آیه 11 سوره یوسف (ع)  اشاره می‌کنم که بهتر و کامل‌تر، شکل بیان و خلق آثار هنری را توضیح می‌دهد؛ «لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ لِأُولِي الْأَلْبَابِ مَا كَانَ حَدِيثًا يُفْتَرَىٰ وَلَٰكِنْ تَصْدِيقَ الَّذِي بَيْنَ يَدَيْهِ وَتَفْصِيلَ كُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ» «همانا در حکایت آنان برای صاحبان عقل عبرت کامل خواهد بود. این قرآن نه سخنی است که فرا توان بافت لیکن کتب آسمانی پیش از خود را هم تصدیق کرده و هر چیزی را (که راجع به سعادت دنیا و آخرت خلق است) مفصل بیان می‌کند و برای اهل ایمان هدایت و (سعادت و) رحمت خواهد بود».