معنای «شرح صدر» چیست و چه نشانه‌هایی دارد؟

به گزارش ایکنا، جلسه تفسیر قرآن محمدعلی انصاری، مفسر قرآن کریم، شب گذشته 5 آذر ماه با محوریت سوره انشراح در فضای مجازی برگزار شد که گزیده مباحث آن را در ادامه می‌خوانید؛

«أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ وَوَضَعْنَا عَنْكَ وِزْرَكَ الَّذِي أَنْقَضَ ظَهْرَكَ وَرَفَعْنَا لَكَ ذِكْرَكَ فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا إِنَّ مَعَ الْعُسْرِ يُسْرًا فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ وَإِلَى رَبِّكَ فَارْغَبْ»

این سوره از مجموعه سوری است که قبل از هجرت بر پیامبر(ص) نازل شده لذا آن را از سور مکی می‌دانیم. بنابراین مضمون سوره در حال و هوای اصول اساسی و بنیادی دین است که در اینجا حول محور نبوت است.

در ابتدا یک روایت در فضیلت این سوره می‌خوانم و بحث را آغاز می‌کنم: «مَنْ قَرَأَ سُورَهْ أَلَمْ نَشْرَحْ أُعْطِیَ مِنَ الْأَجْرِ کَمَنْ لَقِیَ مُحَمَّداً (ص) مُغْتَمّاً فَفَرَّجَ عَنْه؛ هرکس سوره را بخواند ثواب کسی را خواهد داشت که پیامبر(ص) را اندوهگین ملاقات کرده، و گره از کار پیامبر (ص) گشوده است.» پس این سوره غم‌ها را از دل و جان انسان دور می‌کند.

آیه با یک سوال شروع می‌شود «آیا ما شرح نکردیم؟» این سوال سوال تقریری است، این نوع سوال یا به خاطر این است که هشداری به مخاطب داده شود و یا یادآوری برای مخاطب حاصل شود که موجب انگیزه‌ای برای او می‌شود. کلمه شرح در لغت به معنای جداسازی قسمت‌های گوشت است. علم تشریح هم به همین معنا است. کلمه شرح از اینجا به معانی دیگر منتقل می‌شود از جمله جایی که معنا یا متنی را توضیح می‌دهید مثل شروحی که بر کتاب‌های مختلف نوشته می‌شود.

صدر، روح و جان و نفس آدمی است

کلمه صدر به معنای سینه نیست و این معنا اشتباه است. این صدر مقوله‌ای است که وقتی خداوند می‌خواهد از علم نهانی خویش بگوید می‌گوید خداوند به ذات الصدور علیم است. اگر مراد این سینه باشد که نیاز به علم الهی نیست. معنای اولیه کلمه صدر «فوق» است که در تقابل با کلمه ذیل است. کلمه صدر در قرآن چه معنایی دارد؟ با توجه به اینکه انسان شخصیتی دو بخشی است یعنی بخشی از آن جسم است و بخش دیگر جان، بخشی از وجود انسان بخش ذیل است و بخش دیگر صدر است. آنکه ذیل است جسم آدمی است. قسمت برتر وجود ما جان و روح است. پس مراد از صدر، روح و جان و نفس آدمی است.

حالا معنای آیه را بررسی می‌کنیم. «آیا ما جان و وجود تو را گسترده نکریم؟» آیه نکته بسیار عظیمی را بیان می‌کند. روح و جان انسان‌ها به منزله ظرف است و ظرفیت‌هایی دارد. پس نفس و روح ما گنجایشی دارد و این گنجایش‌ها متفاوت است. نقطه مقابل این صدر، ضیق است. اگر جان وسعت بیشتر پیدا کند چه اتفاقی می‌افتد؟ در دو حوزه خودش را نشان می‌دهد یکی در حوزه ادراک یعنی اگر جان گسترش پیدا کند ادراکات و فهم و معرفت و بصیرت و دانش آن افزایش پیدا می‌کند. پس جان انسان‌ها به لحاظ ادراکاتشان متفاوت است.

دوم به لحاظ رفتار و مواجهه با زندگی است. بدیهی است ما انسان‌ها در زندگی دنیا پنچه در پنچه گرفتاری‌ها و ابتلائات داریم. در برخورد با دشواری‌های زندگی، عملکرد انسان‌ها به استعداد و توانمندی روح و جانشان بستگی دارد. اگر ظرفیتشان محدود باشد منفعل می‌شوند، به هم می‌ریزند، زندگی برایشان تلخ می‌شود، اما انسان‌هایی که شرح صدر دارند توان این را دارند که مشکلات را در درون خودشان هضم کنند، چاره‌اندیشی کنند، تحمل‌پذیری بالایی دارند و می‌توانند از هر ابتلایی یک ارتقا برای خودشان درست کنند. پس شرح صدر در دو جا خودش را نشان می‌د‌هد یکی حوزه دریافت‌ها و ادراکات و دوم در حوزه رفتار و مواجهه با چالش‌ها و دشواری‌های زندگی. انسان‌هایی که شرح صدر دارند در این دو حوزه از موفق‌ترین افراد هستند.

چه کسانی در میان انسان‌ها باید به بالاترین سطح شرح صدر می‌رسند؟ پیامبران الهی. آنها به دلیل مسئولیت بالایی که دارند به لحاظ ادراک و فهم می‌خواهند بار جامعه بشری را به دوش بکشند لذا باید بینش عمیقی پیدا کنند لذا خداوند برنامه آموزشی ویژ‌ه‌ای برای انبیا دارد که یکی از آنها معراج است. دوم اینکه چالشی‌ترین منصب را در مواجهه با مشکلات دارند. لذا در این چالش‌ها باید توانمند باشند و شرح صدر داشته باشند.

شرح صدر اختصاص به پیامبر(ص) ندارد

اینجا دو روایت بخوانم؛ یک روایت این است که عظمت شرح صدر را نشان می‌دهد. البته شرح صدر اختصاص به پیامبر(ص) ندارد و همه ما نیاز داریم شرح صدر داشته باشیم. همه ما می‌توانیم روحمان شرح صدر داشته باشد. پیامبر(ص) وقتی می‌خواستند عظمت شرح صدر را نشان دهند فرمودند: چیزی از خدا خواستم که بعد خجالت‌زده شدم، به خدا گفتم قبل من پیامبرانی بودند که باد را برایشان مسخر کردی و مردگان را زنده می‌کردند، چه عنایتی می‌خواهی به من بکنی؟ خداوند فرمود آیا تو یتیم نبودی و تو را پناه دادم، نه اینکه آشنا با این حقایق نبودی و ما به تو آموختیم، آیا ما جان تو را گسترش ندادیم؟ یعنی نعمت شرح صدر از زنده کردن مردگان و تسخیر ریاح فراتر و برتر است.

یکبار از پیامبر(ص) سوال شد آیا می‌شود این جان‌های ما شرح صدر پیدا کند؟ پیامبر(ص) فرمودند بله، می‌شود. بعد سوال شد آیا می‌شود نشانه‌ای بگویید که بفهمیم بهره‌ای از شرح صدر داریم یا نه. پیامبر(ص) فرمودند: «نَعَم، التّجافي عن دارِ الغُرورِ، و الإنابَةُ إلى دارِ الخُلودِ، و الاستِعدادُ للمَوتِ قَبلَ نُزولِهِ» یعنی بله، شرح صدر سه نشانه دارد؛ اگر دیدید چسبیده به دنیا نیستید، اگر دیدید هدف‌گذاری‌تان به سمت حیات جاودان است، اگر دیدید برای زمان مرگ آماده‌اید شما شرح صدر دارید. بنابراین هرچه تقوای انسان‌بیشتر شود شرح صدر در انسان افزایش پیدا می‌کند.