درس‌هایی از نحوه مواجهه امیرالمؤمنین(ع) با آشوبگران جنگ جمل
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان گفت: استفاده نکردن از تزویر و فریب‌کاری، پایبندی به ارزش‌های اخلاقی، انسانی و اسلامی و سنجیدن افراد با حق، مهم‌ترین آموزه‌های اخلاقی است که از نحوه مواجهه امیرالمؤمنین(ع) با شورشیان و آشوبگران جنگ جمل می‌توان آموخت.
جنگ جمل نخستین فتنه علیه امام علی(ع) پس از پذیرش خلافت اسلامی از سوی ایشان بود. در این جنگ، طلحه و زبیر به همراه عایشه، همسر رسول‌الله(ص) به بهانه خون‌خواهی عثمان بر امام علی(ع) شوریدند. از این‌رو، در تاریخ اسلام به ناکثین (پیمان‌شکنان) معروف شده‌اند. این جنگ در نزدیکی بصره رخ داد و در آن تعداد زیادی از هر دو گروه کشته شدند و در نهایت، جنگ با پیروزی امام علی(ع) به پایان رسید.
در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران، ۱۰ جمادی‌الاول، مصادف با جنگ جمل معرفی شده است. به همین منظور و برای واکاوی موضوعاتی همچون ریشه‌ها و عوامل بروز جنگ جمل، نحوه مواجهه امام علی(ع) با آشوبگران قبل از وقوع جنگ و پس از اتمام آن، چگونگی رفتار آن حضرت با طلحه و زبیر به‌عنوان یاران قدیمی و باسابقه پیامبر(ص) و موضوعات دیگری از این دست، خبرنگار ایکنا در اصفهان با علی‌اکبر عباسی، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان گفت‌وگویی انجام داده است که متن آن را در ادامه می‌خوانید.
ایکنا ـ به نظر شما در کدام مقطع تاریخی باید به دنبال ریشه‌های وقوع جنگ جمل گشت؟
عواملی که به بروز جنگ جمل منجر شد، ریشه در اتفاقات دو مقطع زمانی دارد؛ یکی اواخر عمر خلیفه دوم و دستور وی مبنی بر تشکیل شورای شش نفره تعیین خلیفه و دیگری، دوران حکومت عثمان و اوضاع و حوادث آن دوره.
مقطع زمانی اول مربوط به اتخاذ تصمیمی از سوی خلیفه دوم بود. او شش نفر از مسلمانانی را که از صدر اسلام در کنار پیامبر(ص) و دیگر خلفا، نقشی کارآمد در گسترش دین و حکمرانی اسلامی داشتند، انتخاب و آنها را به‌عنوان جانشین خلیفه به مسلمانان معرفی کرد. این شش نفر عبارت بودند از علی(ع)، عثمان، طلحه، زبیر، سعد بن ابی‌وقاص و عبدالرحمن. از بین این گروه شش نفری، علی(ع) و عثمان به خلافت رسیدند، اما چهار منتخب دیگر که عمر آنها را شایسته تکیه بر تخت خلافت دانسته بود، دستشان از حکومت کوتاه ماند. توهم شایستگی و شأن حکمرانی در اذهان طلحه و زبیر از یک‌سو و ممنوعیت دریافت حقوق بالایی که در دوران خلافت عمر و عثمان برای آنها تثبیت شده بود، از سوی امام علی(ع) از طرف دیگر، به بروز نارضایتی شدید این دو شخص منجر شد.
در مقطع زمانی دومی که ریشه‌های جنگ جمل پا گرفت، آنچه نباید مغفول بماند، این نکته است که اگر چه شعار عاملان جنگ جمل، خون‌خواهی عثمان بود، اما در حقیقت بهانه‌ای بیش نبود، چراکه گزارش‌های تاریخی نشان می‌دهد طلحه و زبیر خود از عاملان قتل عثمان بودند و با هدف دستیابی به خلافت، علیه وی شورش کردند و در قتل او دست داشتند، اما چون پس از عثمان، محبوبیت لازم برای تکیه بر مقام خلافت را نداشتند، ناچار با امام علی(ع) برای خلافت بیعت کردند، به امید اینکه روزی حداقل به فرمانداری بصره یا کوفه برسند، چیزی که در همان ابتدا از امام علی(ع) مطالبه کردند و امام با آن مخالفت کرد، چراکه آنها را تشنگان قدرت و نه شیفتگان خدمت می‌‌دید.
ایکنا ـ تدابیر نظامی و انتظامی امام علی(ع) در واقعه جمل برای جلوگیری از درگیری و خونریزی بیشتر چه بود؟
طلحه و زبیر برای شروع اقدامات معترضانه خود و پیگیری فتنه‌ای که در سر داشتند، راهی مکه شدند و در آنجا پس از رایزنی با عایشه، تصمیم گرفتند به بهانه خون‌خواهی عثمان، با همیاری گروهی از قریشیان به جنگ با امام علی(ع) برخیزند. آنان ابتدا قصد داشتند برای جذب نیروی نبرد به سمت شام بروند و به معاویه بپیوندند، اما معاویه شخصی نبود که اجازه حکمرانی و تسلط طلحه و زبیر بر شام را بدهد و صرفا آنها را ذیل پرچم حکمرانی خویش می‌پذیرفت. لذا، آنها از این تصمیم منصرف و برای بسیج نیروهای جنگی مورد نیاز خود راهی بصره شدند و فتنه جمل اصغر را به راه انداختند. به این ترتیب که با ایجاد شورش در بصره، به قتل، جنایت و ناآرام کردن شهر پرداختند. آنها ۶۰ نفر از نگهبانان بیت‌المال را سر بریدند، حاکم منصوب امام را در حد مرگ شکنجه کردند و حدود ۵۰۰ نفر از قبیله عبدالقیس را کشتند.
امام علی(ع) به‌عنوان خلیفه مسلمانان، موظف بود با اغتشاشگران شهر بصره مقابله و قاتلان را مجازات کند و امنیت را به بصره برگرداند. به این منظور و برای جذب نیروی جنگی، نمایندگانی به سمت کوفه فرستاد. توضیح اینکه امکان فراخوان نیروی نبرد از دیگر شهرهای پرجمعیت مهیا نبود، چراکه در بصره افراد زیادی به اغتشاشگران پیوسته بودند. شام نیز تحت سلطه و اختیار معاویه بود و مردم حجاز هم عمدتا اهل قعود و از قاعدینی محسوب می‌شدند که جنگ با اهل قبله را گناه می‌پنداشتند. فتح ایران نیز به‌تازگی رخ داده بود و ایرانیان در حالت گذار به سر می‌بردند و هنوز مواضعی ثابت و محکم اتخاذ نکرده بودند. لذا، امام نمایندگانی از جمله مالک اشتر را به سمت تنها شهر پرجمعیت باقی‌مانده، یعنی کوفه فرستاد و با فراهم کردن سپاهی، به قصد برگرداندن امنیت به شهر بصره، راهی آنجا شد.
در این جنگ، امام تدابیر مختلفی برای به حداقل رساندن عوارض جنگ و خونریزی اتخاذ کرد. مثلا، دو مرتبه زبیر را با وجود ارتکاب جنایات سنگین در بصره به گفت‌وگو دعوت و او را از به راه انداختن جنگی که طی آن، تعداد زیادی از مسلمانان کشته می‌شوند، منع کرد. اقدام دیگر امام در این زمینه، تذکر مکرر ایشان به سپاه خود مبنی بر جنگ نکردن با افراد فاقد سلاح بود. امام تأکید می‌کرد به محض اینکه کسی سلاح بر زمین بگذارد، دیگر جنگیدن با او روا نیست. ایشان وقتی شنید که زبیر در حال ترک جنگ، مورد حمله عمرو بن جرموز قرار گرفته، بسیار ناراحت شد و کشتن فردی را که شمشیر بر زمین نهاده و از جنگ منصرف شده، کاری ناشایست دانست. هنگامی که چشم حضرت به شمشیر زبیر افتاد، فرمود: «افسوس که این شمشیر چه اندوهی را از چهره پیامبر(ص) زدوده بود.»
تدبیر دیگر امام برای جلوگیری از وقوع جنگ و خونریزی بیشتر، دستور ایشان مبنی بر پی کردن شترها و مخصوصا شتر عایشه به معنای قطع دست این حیوانات بود، چراکه در این حالت شتر از ادامه نبرد دست برمی‌دارد و دیگر توان جنگ ندارد. همچنین به محض اینکه شتر عایشه سرنگون شد، مولا، محمد بن ابی‌بکر، برادر عایشه را برای مراقبت و محافظت از او و همراهی‌اش به‌منظور فرار از میدان جنگ فراخواند و هر گونه تعقیب و پیگرد آنها از سوی سپاه را ممنوع کرد. امام علی(ع) پس از اتمام جنگ جمل نیز که براساس اقوال تاریخ‌نویسان، بین یک تا هفت روز به طول انجامید، سپاه خویش را از ورود به خانه‌ها، غنیمت گرفتن مال و اموال مردم و انتقام‌جویی از آنها منع کرد.
ایکنا ـ آموزه‌های اخلاقی در نحوه مواجهه مولا علی(ع) با اغتشاشگران در جنگ جمل چه بود؟
اولین درس از نحوه مواجهه امام با شورشیان و آشوبگران جمل، بهره نجستن از سیاسی‌کاری به مفهوم استفاده نکردن از تزویر، ریا و فریب‌کاری برای فائق آمدن بر آنها بود. امام در طول جنگ بارها به این نکته اشاره کرده بود که راضی به کسب پیروزی به هر قیمتی نیست و پایبندی به ارزش‌های اخلاقی، انسانی و اسلامی، ارزشمندتر و والاتر از دستیابی به موفقیت در جنگ است. مثلا، هنگامی که طلحه و زبیر از ایشان درخواست صدور مجوز برای سفر به مکه کردند، با وجود تذکر و مخالفت مشاوران، امام به آنها اجازه خروج داد، چراکه معتقد بود قصاص قبل از جنایت، امری غیراخلاقی و غیراسلامی است.
توصیه مولا علی(ع) مبنی بر سنجیدن افراد با حق و نه سنجیدن حق با افراد را می‌توان به‌عنوان آموزه اخلاقی دیگر جنگ جمل دانست. همان‌طور که می‌دانیم، جنگ جمل از غم‌انگیزترین جنگ‌های دوران خلافت امام علی(ع) است، چراکه مسلمانان باسابقه و کارآمدی همچون طلحه و زبیر و عایشه، از سردمداران این فتنه محسوب می‌شدند. زبیر، پسرعمه رسول خدا(ص) و از نخستین گروندگان به اسلام و مهاجران به حبشه بود. وی بنا به نقلی، ششمین مردی است که مسلمان شد و از کاتبان وحی الهی بود، در همه غزوات حضرت رسول(ص) شرکت کرد و با اهل بیت(ع) نیز رابطه خوبی داشت. مثلا، در زمان حمله به خانه امام علی(ع) برای اخذ بیعت اجباری، از ایشان دفاع کرد و علیه مهاجمان شمشیر کشید.
طلحه نیز از جمله مهاجرانی است که قبل از هجرت پیامبر(ص) به همراه تعدادی از خانواده ایشان به مدینه رفت. پیامبر(ص) در مکه، بین طلحه و سعد بن ابی‌وقاص، عقد اخوت بست. طلحه در غزوه احد حضور داشت و از خود رشادت‌هایی نشان داد، چنانکه در این جنگ زخمی شد و انگشتش از کار افتاد.
اما این سابقه درخشان آنها در صدر اسلام، مانع از برخورد قاطع امیرالمؤمنین(ع) با آنها نشد، چراکه معیار، حال افراد بود و نه گذشته و سابقه آنها.
ایکنا ـ یکی از جامع‌ترین منابع تاریخی برای مطالعه بیشتر واقعه جمل را معرفی کنید.
خوانندگان برای آشنایی بیشتر با وقایع جنگ جمل می‌توانند به کتاب «الجمل و النصرة لسید العترة فی حرب البصره» نوشته شیخ مفید که با قلم محمود مهدوی دامغانی و با عنوان «نبرد جمل» به فارسی ترجمه شده است، مراجعه کنند. در بخش اول این کتاب، دیدگاه گروه‌های مختلف مسلمانان راجع به جنگ جمل و در بخش دوم، شرح این واقعه بیان شده است.
گفت‌وگو از الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
