بندر «سیراف» نخستین شهر ساسانی ـ اسلامی در ایران است

مینا درعلی، مدیر روابط عمومی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از بوشهر، با بیان اینکه در تاریخ نام دو تن از دریانوردان منطقه بوشهر در بندر سیراف به نام «سند باد بحری و سلیمان سیرافی» که از دریانوردان معروف شهر تاریخی سیراف بوده‌اند بسیار بلند‌آوازه است از همین رو به معرفی این دو دریانورد بزرگ می‌پردازیم که برخی از اطلاعات درباره آنها با افسانه‌ها عجین شده است، اظهار کرد: بندر سیراف نخستین شهر ساسانی ـ اسلامی در ایران بوده که همزیستی مسالمت‌آمیز اقوام و ملل مختلف درآن نهادینه شده بود، این بندر تاریخی دارای ناخدایان خبره، عالمان فقیه و دانشمندان زیادی در زمان خود بود که تألیفات مختلفی در علم، طب، نجوم وادب و تاریخ داشته‌اند.

مدیر روابط عمومی اداره‌کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر ادامه داد: بندر بوشهر از بنادر قدیمى و تاریخى ایران به‌شمار مى‌رود و داراى قدمت تاریخى و درخشان و سابقه پنج هزار ساله است و اسناد به‌دست آمده از منطقه ریشهر واقع در 3 کیلو‌مترى بندر بوشهر نمایانگر این است که از هزاره سوم پیش از میلاد این بندر شهرى آباد بوده و از مراکز عمـده امپراطورى باستانى عیلامى به‌شمـار مى‌رفته است و سنگ‌نوشته‌هاى ایلامى به‌دست آمده مشخص مى‌کند که بوشهر در آن عصر دهکده‌اى به نام لیان بوده است و بنا به اظهار گیرشمن باستان شناس فرانسوى بوشهر در عصر سلوکیان احداث شده و در عهد اردشیر بابکان سر سلسله ساسانیان، شهر رام اردشیر در دو فرسنگى بوشهر بنا شده بود که خرابى‌هاى تاریخى ریشهر از آثار آن است.

وی افزود: بندر بوشهر در زمان نادر شاه به‌عنوان مهمترین پایگاه دریایى و ساخت کشتى‌هاى جنگى مورد استفاده قرار مى‌گرفت و این بندر در عهد زندیان مرکز اصلی صادرات و واردات کالا و مهمترین منبع درآمد حکومت به شمار می‌رفت و اعتبار و رونق بازرگانى بندر بوشهر به‌عنوان تنها بندر معتبر در زمان قاجار به‌خصوص در زمان ناصرالدین شاه به اوج خود رسید و از این‌رو مهاجرت از مناطق مجاور فزونى گرفت و جمعیت شهر رو به ازدیاد گذاشت در این زمان بندر بوشهر به‌عنوان مرکز گمرکات جنوب انتخاب و اداره‌ای تحت عنوان شعبه گمرکات جنوب در آن تأسیس گردید و پس از آن به‌عنوان تنها بندر معتبر ایران به یکی از مراکز اصلی داد و ستد در منطقه خلیج فارس مبدل گشت و این روند ادامه یافت تا با تأسیس راه آهن ایران و پیدایش شرکت نفت ایران و انگلیس و رونق بندر خرمشهر تدریجاَ بندر بوشهر اعتبار سابق خود را از دست داد.

درعلی اضافه کرد: بوشهر دریانوردان شجاعی را در تاریخ خود داشته که مسیرهای طولانی مثل بوشهر تا چین را طی می‌کردند و با کشتی‌های بادبانی از روی اقیانوس سفر می‌کردند.  در تاریخ نام دو تن از دریانوردان منطقه بوشهر در بندر سیراف به نام «سند باد بحری و سلیمان سیرافی» که از دریانوردان معروف شهر تاریخی سیراف بوده‌اند بسیار بلندآوازه است از همین رو به معرفی این دو دریانورد بزرگ می‌پردازیم که برخی از اطلاعات درباره آنها با افسانه‌ها عجین شده است و سیراف را بیشتر به خاطر تجارت دریایی و ثروت بی‌حد و حصرش می‌شناسند، اما نباید از نام‌ها و افراد عالم آن غافل ماند و جای تعجب است بندری که دروازه ترانزیتی ایران، چین و هند بوده است، چه شد که عالمان و فرهیختگان زیادی نیز داشت و معمولاً وقتی صحبت از پول و کسب درآمد می‌شود، کمتر شخصی به‌دنبال علم‌اندوزی می‌رود، اما رجال سیرافی این قاعده را برهم زدند، سیراف حتی ناخدایان فرهیخته‌ای هم داشته که در فصل‌های بعد به معرفی آنها می‌پردازیم. 

وی یادآور شد: سندباد بیشتر یک چهره داستانی کهن ایرانی است که از او را با القاب سندباد دریایی، سندباد دریانورد یا سندباد بحری نام برده شده ‌ا‌ست و داستان سند باد را از دوره ساسانی می‌دانند این داستان در قصه‌های هزار و یکشب هم گنجانده شده و به میان عربها هم راه یافته‌ است و اروپائیان آن را از ایشان گرفته‌ اند و داستان سند باد امروزه سوژه چندین فیلم سینمایی و پویا نمای گوناگون در جهان شده‌ است و جلال ستاری در کتاب پژوهشی در حکایت‌های سندباد بحری با پژوهش در داستان‌های هزار و یک شب و سفرهای سندباد بحری ‌می‌نویسد «سندباد بازرگانی هوشمند ساکن بغداد است که در بندر بصره و شاید هم سیراف به کشتی نشسته و به جزایر دور دست در دریای هند و چین سفر می کند، سیراف  نیز در آن زمان شاید بزرگترین بندر ساسانی – اسلامی در حوزه خلیج فارس ایران بود که از آن  جا مروارید و پارچه های پنبه ای و ابریشم به هندو چین می بردند» از این سفرها که به‌طور غریبی مؤید روایات کهن بودند، تدوین مجموعه‌ای از قصه‌ها پیرامون نام سندباد بحری شکل گرفت.

این فعال حوزه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ادامه داد: رضا طاهری در کتاب از مروارید تا نفت با عنوان سیراف شهر افسانه ای و شهر سندباد بحری می‌نویسد «‌سندباد بحری و داستان‏‌های هزار و یکشب از دل برخی از افسانه‏‌ها و داستان‌‏های دوره ساسانی و برخی از سفرنامه‏‌های بازرگانان ایرانی قرن‌های اولیه اسلامی برگرفته ‏شده ‏است و بعدها در بازرگانی بصره و سیراف با کشورهای هند و چین و شروع ادبیات جدید، داستان‌هایی در آمیزش با فرهنگ عرب در دل هزار و یک شب جای گرفتند» احتمالاً در نیمهٴ اول سده نهم میلادی سلیمان تاجر، دریانورد ایرانی به خاور دور سفری کرد و شرح سفر وی در ۸۵۱ میلادی به‌و‌سیلهٴ مؤلف ناشناسی نوشته شد و این قدیمی‌ترین گزارش به زبان عربی از چین و بسیاری از نقاط ساحل اقیانوس هند است و بعدها مسلمان دیگری به نام ابن وهب در ۸۷۰ به چین سفر کرد و ابوزید «نیمهٴ اول سدهٴ دهم میلادی» شرح سفر او را نوشت.

وی افزود: ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی محقق لیتوانیایی که تحقیقات گسترده ای را درباره نوشته های جغرافیائی  جهان اسلام به رشته تحریر درآورده درباره سلیمان می نویسد« سلسله قصه پردازان  معروف با « سلیمان تاجر» آغاز می شود که درباره وی چیزی نمی دانیم جز اینکه قصه هایش به حدود سال851م/237ق باز می گردد وبارها به منظور تجارت به سوی هند وسوی چین رفته است» و سلیمان تاجر اهل سیراف و دریانورد بوده است اما ناخدایی که مثل بقیه فقط به فکر کسب و کار و در آمد باشد نبوده است و او به  هر جا که می رفته تمام دیده های خود را نوشته تا گنجینه ای گرانبها برای آیندگان باشد، سلیمان سیرافی که تاجر و دریانورد بوده است، پس از سال ها تجارت و دریانوردی سرانجام در سال 237 هجری قمری همه دیده ها و شنیده های خود را از سیراف تا چین و هند به رشته تحریر در آورد و کراچکوفسکی با استناد به گفته «گابریل فران» محقق فرانسوی و مترجم کتاب سلیمان از عربی به فرانسه می نویسد«راه را چنان به دقت توصیف می کند که فران توانسته است برروی نقشه های نوین او را دنبال کند، وی نمونه‌ای خوب از تاجران عرب و ایرانی است که سوی چین رفته اند» و وی درباره مسیر حرکتی سلیمان از سیراف به چین می نویسد« از سیراف از راه دریا تا مسقط، بر ساحل جزیرة‌العرب، رفته و از آنجا  کلم بر ساحل مالابار، رسیده سپس از تنگه یالک درشمال جزیره سیلان و خلیج بنگال ناحیه‌ای در شبه قاره هند که بواسطه تنگه یالک از هندوستان جدا می شود، گذشته تا جزیره لنگبالوس «یکی از جزایر نیکوبار» رفته و از آنجا به کلبره بر ساحل غربی مالایا پیش رفته و از آنجا به جزیره تیومن در جنوب غربی مالاکا و از آنجا به دماغه سن ژاکوب نزدیک سایگون و از آنجا به جزیره هانیان رسیده و سپس از تنگه واقع میان این جزیره و سرزمین چین عبور کرده و تا بندر خانفو پیش رفته سفر دریایی از مسقط تا چین  چهار ماه طول کشیده است».

‌درعلی خاطرنشان کرد: کراچکوفسکی درباره دقت سلیمان چنین می گوید «سلیمان در توصیف خود به یادآوری منزلگاهها یا به گفته یونانیان پریپلوس «دریانوردی اکتشافی» و تعیین مسافتها به مقیاس روزوگاه به فرسخ بسنده نکرده بلکه توصیفی زنده از سواحل و جزایر و بندرگاههای مختلف و شهرها و مردم و محصولات و مصنوعات  و کالاهای بازرگانی به جای گذاشته است چنانکه معلوم شد اطلاعات مفصل وی ازکانتون نیز دقیق تراست»‏ و کتاب سلیمان سیرافی از همان ابتدا مورد توجه بسیاری از دریانوردان و جغرافی دانان قرار گرفت سبب هم این بود که تمامی اطلاعات وی دقیق و مستدل بود و او تمام نوشته های خود را ابتدا دیده و سپس نگاشته است ابن فقیه همدانی به گفته کراچکوفسکی از سفرنامه سلیمان تاجر بهره ها برده است و کتاب ابن فقیه پنج جلد بوده که علی چیز ری به سال 413هـ، آن را خلاصه کرده واصل کتاب در دست نیست.

مدیر روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان بوشهر در پایان اظهار کرد: کراچکوفسکی درباره تاثیر سفرنامه سلیمان بر داستان‌های سندباد می‌گوید «‌تحقیقات رنو»، «دخویه» و«فران» نشان داده که سفرهای سندباد در همان محیط قصه های سلیمان تاجر سیرافی و در مکان آن یعنی سیراف و بصره و بغداد و تقریبا در همان دوران یعنی حدود سال 287هـ  بوجود آمده است » و او در کتابش داستانی را از مسعودی در مورد تجارت مردی سمرقندی بیان می کند و بعد متذکر می شود که آن تاجر سمرقندی همان راهی را به سوی چین پیموده که قبل از او سلیمان رفته است و‏  یک ناخدای ایرانی بنام ناخدا «بزرگ بن شهریار رامهرمزی» در حوالی سال 342هـ/953م کتابی تالیف کرد باعنوان «عجایب الهند » و وقتی به فحوای کتاب رامهرمزی نگاه می کنیم متوجه می شویم که رد پای داستانهای سلیمان در آن  پیداست، هر چند  که رامهرمزی هیچ  نامی از سلیمان  و ابوزید سیرافی نیاورده اما با مطالعه دو کتاب مشخص می شود که «عجایب الهند» بدون شک متأثر از کتاب سلیمان است و از تاریخ فوت این سفرنامه نویس سیرافی اطلاعی نیست اما به احتمال بسیار باید در نیمه اول قرن سوم هجری از دنیا رفته باشد و بر اساس این اسناد به جرئت می‌توان گفت که بوشهر و بخصوص بندر سیراف مرکز بزرگ دریانوردی ساسانی – اسلامی در حوزه دریای خلیج فارس ایران بوده است و دریانوردان از این دیار به نقاط دور جهان و اقیانوس های کبیر سفر می‌کردند.