معماری از نگاه قرآن/ ترکیب خانه‌ها در معماری اسلامی تداعی‌گر یاد خداست

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از لرستان، رابطه انسان، طبیعت و معماری مقوله‌ای بسیار گسترده و قدمت‌دار است که بستر آن، تمام علوم نظری، فلسفی، تحقیقاتی و روحانی را در بر می‌گیرد و از هر یک از آن‌ها از زوایای خاص برای حصول هدفی خاص بهره گرفته می‌شود.

یکی از بزرگترین جلوه‌های ظهور یک حقیقت هنری در کالبد مادی به‌شمار می‌رود. از لحاظ تاریخی معماری اولین هنری به‌شمار می‌آید که توانست خود را با مفاهیم اسلامی سازگار کرده، از طرف مسلمانان مورد استقبال قرار گیرد.

معماری اسلامی؛ یکی از موفق‌ترین شیوه‌های معماری در جهان

معماری اسلامی به‌عنوان یکی از موفق‌ترین شیوه‌های معماری در تاریخ معماری جهان قابل بازشناسی است. در یک نگاه جامع‌نگر می‌توان پیوستاری ارزشمند و پویا را در بناهای اسلامی بازشناسی کرد که موجب شده تمامی آن‌ها در قالبی واحد با عنوان معماری اسلامی در کنار یکدیگر قرار گیرند.

همان‌طور که از نام این سبک معماری پیداست پیدایش این سبک با ظهور اسلام و تأثیر آن بر معماری رواج یافت و نمودهای آن را می‌توان در مساجد، آرامگاه‌ها، قصرها و دژها مشاهده کرد.

معماری از نگاه قرآن

تأکید قرآن بر این‌که خانه و بیت محل سکونت است و این سکونت پیش از آن‌که مفهومی فیزیکی داشته باشد در خود دارای معنای متافیزیکی به‌معنای سکونت و آرامش روح و روان است ایجاب می‌کرد قالب‌ها و فرم‌های مسکن در جامعه اسلامی در جهت تحقق این معانی شکل بگیرند.

معماران مسلمان در ساخت خانه‌ها سعی در اظهار صورت‌ها و قالب‌هایی داشتند که در تحقق مفهوم حقیقی سکونت (چه معنای فیزیکی وچه متافیزیکی آن) بیشترین کارآمدی را داشته باشند.

لغات و اصطلاحاتی چون «حریم» بیان‌گر حرمت ذاتی داخل خانه از یک‌سو و حرام بودن دید و نگاه اغیار از دیگرسو بود، فلذا حفظ حریم خانه به گونه‌ای که ساکنان آن از دید بیگانگان مصون باشند و درعین حال احساس امن و امان روانی نمایند جزو الزامات ذاتی ساخت خانه‌ها بود.

همچنین، وجود «هشتی» در خانه‌ها که به‌نحوی مرز میان خلوت و جلوت یا حریم و فضای خارج از خانه را شکل می‌داد. هشتی به‌عنوان یکی از اصول خانه سازی، با فضا و راهروهای پیچ درپیچ نه‌تنها مانع نگاه اغیار به داخل منزل می‌شد بلکه با ایجاد مکثی روانی، هر که از خانه بیرون می‌شد را آماده ورود به عرصه جامعه می‌کرد و آن‌که وارد می‌شد را آماده ورود به عرصه خانه. تا گواه و شاهدی باشد بر دو فضای متفاوت بیرون و اندرون و این‌که این دو فضای متفاوت رفتار و منشی متفاوت را طلب می‌کند.

امروزه عواملی صوری و ظاهری چون رفاه، راحتی صرف و مهم‌تر، اصل حداکثری گنجایش و نیز کارآمدی هرچه افزون‌تر به هر قیمت، عرصه را برای ظهور معانی انسانی تنگ نموده و مسکن بیشتر ناظر به تأمین اهداف فیزیکی حیات انسان است تا متافیزیکی.

خداوند متعال در آیه 87 سوره یونس فرموده است: «وَأَوْحَیْنَا إِلَى مُوسَى وَأَخِیهِ أَن تَبَوَّءَا لِقَوْمِکُمَا بِمِصْرَ بُیُوتًا وَاجْعَلُواْ بُیُوتَکُمْ قِبْلَةً وَأَقِیمُواْ الصَّلاَةَ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ؛ و به موسى و برادرش وحى کردیم که شما دو تن براى قوم خود در مصر خانه‏‌هایى ترتیب دهید و سراهایتان را رو به روى هم قرار دهید و نماز برپا دارید و مؤمنان را مژده ده».

خداوند متعال در آیات 33 و 34 سوره احزاب لفظ بیوت به‌‌معنای خانه را به‌کار برده و فرموده است: «وَقَرْنَ فِی بُیُوتِکُنَّ وَلَا تَبَرَّجْنَ تَبَرُّجَ الْجَاهِلِیَّةِ الْأُولَى وَأَقِمْنَ الصَّلَاةَ وَآتِینَ الزَّکَاةَ وَأَطِعْنَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا﴿۳۳﴾وَاذْکُرْنَ مَا یُتْلَى فِی بُیُوتِکُنَّ مِنْ آیَاتِ اللَّهِ وَالْحِکْمَةِ إِنَّ اللَّهَ کَانَ لَطِیفًا خَبِیرًا؛ و در خانه‏‌هایتان قرار گیرید و مانند روزگار جاهلیت قدیم زینت‌هاى خود را آشکار مکنید و نماز برپا دارید و زکات بدهید و خدا و فرستاده‌‏اش را فرمان برید خدا فقط مى‏‌خواهد آلودگى را از شما خاندان [پیامبر] بزداید و شما را پاک و پاکیزه گرداند، و آن‌چه را که از آیات خدا و [سخنان] حکمت[آمیز] در خانه‏‌هاى شما خوانده مى‌‏شود یاد کنید در حقیقت‏ خدا همواره دقیق و آگاه است».

همچنین در آیات 27 تا 29 سوره نور نیز به خانه اشاره شده و امده است: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ بُیُوتِکُمْ حَتَّى تَسْتَأْنِسُوا وَتُسَلِّمُوا عَلَى أَهْلِهَا ذَلِکُمْ خَیْرٌ لَّکُمْ لَعَلَّکُمْ تَذَکَّرُونَ﴿۲۷﴾فَإِن لَّمْ تَجِدُوا فِیهَا أَحَدًا فَلَا تَدْخُلُوهَا حَتَّى یُؤْذَنَ لَکُمْ وَإِن قِیلَ لَکُمُ ارْجِعُوا فَارْجِعُوا هُوَ أَزْکَى لَکُمْ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِیمٌ ﴿۲۸﴾لَّیْسَ عَلَیْکُمْ جُنَاحٌ أَن تَدْخُلُوا بُیُوتًا غَیْرَ مَسْکُونَةٍ فِیهَا مَتَاعٌ لَّکُمْ وَاللَّهُ یَعْلَمُ مَا تُبْدُونَ وَمَا تَکْتُمُونَ».

در این آیات خداوند متعال می‌‎فرماید: «اى کسانى‌که ایمان آورده‌‏اید به خانه‏‌هایى که خانه‏‌هاى شما نیست داخل مشوید تا اجازه بگیرید و بر اهل آن سلام گویید این براى شما بهتر است باشد که پند گیرید(۲۷)و اگر کسى را در آن نیافتید پس داخل آن مشوید تا به شما اجازه داده شود و اگر به شما گفته شد برگردید برگردید که آن براى شما سزاوارتر است و خدا به آنچه انجام مى‏‌دهید داناست (۲۸)بر شما گناهى نیست که به خانه‏‌هاى غیرمسکونى که در آن‌ها براى شما استفاده‏اى است داخل شوید و خدا آن‌چه را آشکار و آن‌چه را پنهان مى‏‌دارید مى‏‌داند».

همچنین، درآیات 80 و 81 سوره نحل به خانه و سکونت و پناهگاه اشاره شده است: «وَاللّهُ جَعَلَ لَکُم مِّن بُیُوتِکُمْ سَکَنًا وَجَعَلَ لَکُم مِّن جُلُودِ الأَنْعَامِ بُیُوتًا تَسْتَخِفُّونَهَا یَوْمَ ظَعْنِکُمْ وَیَوْمَ إِقَامَتِکُمْ وَمِنْ أَصْوَافِهَا وَأَوْبَارِهَا وَأَشْعَارِهَا أَثَاثًا وَمَتَاعًا إِلَى حِینٍ ﴿۸۰﴾وَاللّهُ جَعَلَ لَکُم مِّمَّا خَلَقَ ظِلاَلًا وَجَعَلَ لَکُم مِّنَ الْجِبَالِ أَکْنَانًا وَجَعَلَ لَکُمْ سَرَابِیلَ تَقِیکُمُ الْحَرَّ وَسَرَابِیلَ تَقِیکُم بَأْسَکُمْ کَذَلِکَ یُتِمُّ نِعْمَتَهُ عَلَیْکُمْ لَعَلَّکُمْ تُسْلِمُونَ».

در برخی از آیات قرآن‌کریم خداوند متعال به خانه‌سازی برخی موجودات مثل زنبور عسل اشاره دارد. چنان‌که در ایه 68 سوره نحل می‎فرماید: «وَأَوْحَى رَبُّکَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِی مِنَ الْجِبَالِ بُیُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا یَعْرِشُونَ؛ و پروردگار تو به زنبور عسل وحى [=الهام غریزى] کرد که از پاره‌‏اى کوه‌ها و از برخى درختان و از آن‌چه داربست [و چفته‏‌سازى] مى‏‌کنند خانه‏‌هایى براى خود درست کن».
همچنین در آیات 100 سوره نساء، 51 فرقان، 36 مؤمن، 38 قصص، 49 آل‌‌عمران، 23 یوسف، 93 بنی‌اسرائیل نیز به‌‌نوعی به مسکن و خانه اشاره شده است.

حجت‎الاسلام صالحی، از کارشناسان مذهبی لرستان در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا در رابطه با معماری اسلامی با تاکید بر این‌که معماری و شهرسازی باید با اهداف مکتبی و فرهنگ‎ اسلامی سازگار باشد، به پیشینه توجه دین به مهندسی‎شهرسازی اشاره کرد و افزود: در حدیثی از پیامبراسلام(ص) چنین آمده است «شهرهایتان را به لحاظ مکان و نمای زیبا به گونه‎ای بسازید که چشم‎نواز بوده و چشم‎انداز داشته باشند».

وی با اشاره به تاریخ‎کهن معماری ‎ایرانی، عنوان کرد: اگر بخواهیم نگاهی به پیشینه معماری‎ ایرانی داشته باشیم، باید گفت هنر معماری در ایران از سابقه کهنی برخوردار بوده و در هر زمان، دست‎های توانا و ذهن‎خلاق مردم هنر دوست این سرزمین، آثار شگرفی به‎وجود آورده که در بسیاری از موارد، اصول آن ریشه هنر معماری جهان شده است.

این کارشناس مذهبی تصریح کرد: با نفوذ اسلام به ایران و گرایش ایرانیان به دین‎ مبین‎ اسلام و عقاید مذهبی، شکل بناهای مسکونی را از حالت‎های باز به‌سوی بناها و فضای راحت و به‎دور از چشم افراد نامحرم معطوف داشته که پاره‎ای از این بناهای زیبای قدیمی در شهرهایی چون کرمان، یزد، شیراز، اصفهان و شهرهای دیگر تا به امروز به یادگار مانده است.

صالحی با بیان این‌که در ساخت‎ و ساز شهری باید بر هویت و فرهنگ ‎اسلامی توجه بیشتر صورت گیرد، اظهار کرد: امروزه این انتظار می‎رود که ذوق و هنرایرانی به همراه معماری ‎اسلامی، در ساختار شهرها نمایان باشد.

وی با اشاره به این‌که برنامه‎ریزی‎ها می‎بایست با تاکید بر مؤلفه‎های اسلامی باشد، اظهار کرد: برنامه‎ریزی شهری باید به‌گونه‎ای باشد که ساختار شهر و نحوه ساختمان‎سازی‎ها دارای نظم و انضباط و مطابق با فرهنگ ‎اسلامی باشد.

این کارشناس مذهبی با اشاره به این‌که در برخی موارد شاید بتوان گفت که متاسفانه دیده می‌شود که از معماری ایرانی ـ اسلامی فاصله گرفته‎ایم، تأکید کرد: در همه شهرهای کشور اسلامی ما، چه در کلان‎ شهرها و چه در شهرهای با وسعت کمتر ‎باید با تکیه بر اساس الگوهای معماری‎ایرانی - اسلامی و با قاعده مشخص به ساختمان‎ سازی پرداخته شود تا شهر ما الگوی سایرین در زمینه توجه به فرهنگ و معماری ‎اسلامی قرار بگیرد.

مبلمان و ساختار شهر براساس معماری‎ اسلامی ساخته شود

صالحی با اذعان به این‌که روی معماری ‎اسلامی باید کار شود و مبلمان و ساختار شهر بر اساس معماری‎ اسلامی ساخته شود، افزود: البته استفاده از تجربه سایر کشورها بد نیست، اما طرح‎ها و نماها را ‎باید ابتدا با فرهنگ ‎اسلامی وفق داده و سپس اجرایی کرد.

صالحی بیان کرد: یقیناً هرچه‌قدر ساختارشهر و مبلمان شهری مناسب و هماهنگ با فرهنگ ایرانی - اسلامی باشد، در شادابی و نشاط مردم مؤثرتر خواهد بود و این انتظار می‎رود تا مسئولان امر تلاش داشته باشند که فضای شهرها به‌گونه‎ای باشد که هم نیازهای مادی و هم نیازهای معنوی شهروندان برآورده شود.

مسکن باید مایه آرامش و معنویت صاحب‌خانه باشد

حجت‌الاسلام والمسلمین سیداحمد میرعمادی، نماینده ولی ‎فقیه در استان و امام جمعه خرم‌آباد نیز در گفت‌وگو با خبرنگار ایکنا با اشاره به این‌که یکی از مسائل بسیار مهمی که در سبک زندگی اسلامی نقش اساسی و حیاتی دارد مسئله معماری اسلامی است، اظهارکرد: وقتی گفته می‌شود معماری اسلامی به این مفهوم است که مسکن به‌عنوان نیاز اولیه هر انسانی به شکلی ساخته شود که مایه آرامش و معنویت صاحب منزل باشد.

وی با بیان این‌که اولین شاخصه معماری اسلامی، آرامش بخشی به خانواده است، تصریح کرد: مسکنی که بر اساس معماری اسلامی ساخته می‌شود باید مایه آرامش و آسایش خانواده باشد.

نماینده ولی‌ فقیه در استان لرستان و امام جمعه خرم‌آباد با اشاره به این‌که آن‌چه که مدنظر اسلام بوده این است که در معماری اسلامی نفی هرگونه نماد شرک، معصیت و نافرمانی خدا باید انجام شود، افزود: بنابراین اگر وضعیت ساختمان به شکلی باشد که نمادی از نمادهای شرک و معصیت داشته باشد با معماری اسلامی منافات دارد.

ترکیب خانه‌ها در معماری اسلامی باید انسان را به یاد خدا بیندازد

میرعمادی با بیان این‌که معماری اسلامی این نیست که تنها در قسمت‌های درب و پنجره ساختمان ایجاد قوس کنیم، تصریح کرد: معماری اسلامی خانه باید به گونه‌ای طراحی شود که وقتی درب منزل باز می‌شود درون خانه پیدا نباشد، مزاحمتی برای دیگران به‌وجود نیاید، رفت و آمدهای مختلط صورت نگیرد و اسباب نیازهای معنوی ساکنین مانند مثل مسجد و مراکز دینی و فرهنگی فراهم باشد.

وی با تأکید بر این‌که اگر ما درب و پنجره خانه‌ها را قوس بدهیم ولی در آن مجتمع اثری از آثار نماز، روزه و مفاهیم اسلامی نباشد نمی‌توان گفت معماری اسلامی است، افزود: از همه بالاتر این است که در معماری اسلامی باید ترکیب منازل و خانه‌ها به شکلی باشد که انسان را به یاد خدا بیندازد.

نماینده ولی‌ فقیه در استان لرستان با اشاره به این‌که باید در خانه‌هایی به سبک معماری اسلامی آثار اسلامی مانند قبله مراعات شود، گفت: علاوه بر این ما امروز آپارتمان نشینی را داریم که باید قبل از آپارتمان نشینی آداب آن به افراد آموزش داده شود.

میرعمادی در ادامه به روایتی در رابطه با بستن درهای خانه‌های اصحاب به مسجد النبی توسط پیامبر اکرم(ص) اشاره کرد و گفت: در این روایت آمده است که پیامبر اکرم(ص) تمام درهایی که به سمت مسجد النبی بود را بستند به‌جز درهای خانه امام علی(ع) و پیامبر اکرم چون احساس می‌کردند حرمت مسجد و منازل که درهای آن‌ها به‌سوی مسجد باز می‌شود، رعایت نمی‌شود.

وی تصریح کرد: باید در آپارتمان‌نشینی درهای ورودی به شکلی باشد که مزاحمتی برای ساکنین فراهم نکند.

نماینده ولی فقیه در استان لرستان و امام جمعه خرم‌آباد با اشاره به این‌که معمولاً در معماری اسلامی مسئله اندرونی و بیرونی خانه لحاظ می‌شد، اظهار کرد: اندرونی برای افراد خانه بود که راحت باشند و بیرونی برای مهمانان بود.

رعایت حریم برای مهمان و غیر‌مهمان و محرم و غیر‌محرم در معماری خانه‌ها

میرعمادی یادآور شد: متأسفانه امروز با بی‌توجهی به برخی شاخصه‌های معماری اسلامی هیچ حریمی برای مهمان و غیر مهمان و محرم و غیر محرم رعایت نمی‌شود.

وی با بیان این‌که معماری اسلامی آن شکل زیبای ساختمان است که جذابیت معنوی دارد و انسان را به یاد خدا می اندازد، تصریح کرد: معماری اسلامی رعایت مسائل شرعی درونی ساختمان است که موجب آرامش و آسایش اهل منزل است.

نماینده ولی‌ فقیه در استان لرستان و امام جمعه خرم‌آباد با اشاره به اینکه در تحقق معماری اسلامی چند گروه نقش اساسی دارند، گفت: یک گروه مهندسان، مشاوران و طراحان منازل هستند که باید در این ارتباط آموزش کامل ببینند.

لزوم آشنایی معماران و طراحان ساختمان با معماری اسلامی

میرعمادی با بیان این‌که کسانی‌که مسئولیت نقشه‌کشی و طراحی دارند باید آموزش‌های لازم را ببینند و مجموعه آموزه‌های دینی که در کتاب‌های فقهی و اخلاقی آمده است را بخوانند، تصریح کرد: در کتب فقهی بابی به نام «باب السکنی» که اصول ساخت منزل و خانه در آن مورد بحث و بررسی قرار گرفته وجود دارد و طراحان با مطالعه این موارد باید بدانند که طراحی خانه از نظر اسلام چگونه باشد که بر روح و جان انسان اثرگذار باشد.

وی در ادامه سخنان خود با اشاره به این‌که خود شهر نیز باید به گونه‌ای باشد که گویای هنر اسلامی و معماری اسلامی باشد، اظهار کرد: گروه دیگری که در تحقق معماری اسلامی نقش دارند شهرداری‌ها و اداره راه و شهرسازی است.

تأکیدات رهبر معظم انقلاب در رابطه با ترویج معماری اسلامی

نماینده ولی‌ فقیه در استان لرستان و امام جمعه خرم‌آباد با بیان این‌که شهرسازی ما باید به‌شکلی باشد که همه جوانب شرعی رعایت شود، تصریح کرد: شهر نباید به گونه‌ای باشد که اشراف بر خانه دیگران داشته و سلطه‌ای بر آزادی داخلی منزل داشته باشد و آزادی افراد را سلب کند.

میرعمادی با تأکید بر این‌که اولین مسئله‌ای که برای شهرسازی مهم بوده این است که ساکنینی که در آن منطقه سکونت می‌کنند باید به شکلی باشد که نشان دهد همه در یک راستا تلاش می‌کنند، افزود: نحوه قرار گرفتن کوچه‌ها، خیابان بندی‌ها و رفت و آمدها در معماری اسلامی باید مورد بحث و توجه قرار گیرد.

وی با بیان این‌که رهبر معظم انقلاب در دیداری که با شوراهاى شهر داشتند نسبت به طرح موضوع لزوم توجه به مختصات «شهر اسلامى» تأکید کردند، گفت: باید متولیان امر به معمارى و شهرسازى متناسب با حیات طیبه اسلامى به‌طور کامل توجه کنند.