تجلی خط نستعلیق و طرح‌های اسلیمی در معماری مساجد سرایان
گروه اجتماعی: مسجد جامع سرایان، خانه یزدانی، مسجد آهنگران، مسجد جامع دوحصاران، مسجد جامع سه قلعه، مسجد ارگ قلعه، مسجد خواجه مینا، خانه حسام الدیوان از جاذبه‌های گردشگری شهرستان سرایان هستند که تجلی خط نستعلیق و طرح‌های اسلیمی در معماری این مساجد مشهود است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان جنوبی، شهرستان سرایان با بیش از 9 هزار کیلومتر مربع مساحت در شمال غرب خراسان جنوبی واقع شده است.
این شهرستان از سمت شمال به بخش کاخک از شهرستان گناباد (خراسان رضوی)، از طرف جنوب به شهرستان بیرجند، از سمت مشرق به شهرستان قائن و از طرف مغرب به شهرستان طبس محدود است. فاصله مرکز شهر تا مرکز استان 156 کیلومتر است.
از لحاظ زمین‌شناسی ارتفاعات سرایان شامل کوه‌های شمالی و ارتفاعات جنوبی آن است که این شهر در میان این دو قسمت کوهستانی در جلگه‌ای قرار گرفته که خاک آن آبرفت سیلاب‌های فصلی کوه‌های شمالی و مکانی مناسب برای کشاورزی است.
سرایان دارای دو نوع آب و هوای گرم و خشک بیابانی در جنوب و مرکز و معتدل کوهستانی در شمال است.
کاروانسرای سرایان، آب انبار کاروانسرا (فاضل خانی)، بازار میثم، حمام کاروانسرا، آرامگاه تورانشاه، مزار میرزاها، مسجد جامع سرایان، آب انبارهای شهر سرایان، خانه یزدانی، مسجد آهنگران، موزه مردم شناسی و صنایع دستی شهرستان، سد تاریخی زو، محوطه تاریخی کله‌کوب، مسجد جامع دوحصاران، آب انبار احمد آقا سه قلعه، مسجد جامع سه قلعه، مسجد ارگ قلعه، مسجد خواجه مینا، خانه حسام الدیوان از جمله جاذبه‌های گردشگری این شهر هستند.
مسجد جامع سرایان
این مسجد شامل یک ایوان با دو گنبدخانه در طرفین آن است، ایوان دارای طاق جناغی است که با کمک تویزه و گنبد پوشش یافته است. در طرفین ایوان طاق‌نماهایی در دو طبقه قرار دارد. در هر یک از طاق‌های پایینی دری تعیبه شده که به فضای گنبد خانه راه دارد.
قوس طاق‌نماهای فوقانی از نوع هلالی بوده و به فضای پشت بام راه دارند. ایوان اصلی بنا از نظر معماری و تزئینات مهمترین بخش محسوب می‌شود. تزئینات به‌کار رفته در ایوان عبارتند از: مقرنس‌کاری‌های انتهای ایوان، رسمی‌بندی‌های زیر گنبد، رنگ‌آمیزی تویزه‌ها با رنگ اخرایی، اجر کاری به شیوه خفته ـ راسته در نمای ایوان و تزئینات محراب که عبارتند از: تزئینات مقرنس‌کاری، گچ بری با طرح‌های اسلیمی و سوره مبارکه حمد که دو بار در حاشیه طاق محراب به خط نستعلیق و تلفیق طرح‌های اسلیمی اجرا شده است. این بنا مربوط به دوره صفویه و با شماره 8734 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
مسجد جامع سه قلعه
این بنا در داخل محدوده بافت قدیمی شهر سه قلعه قرار گرفته و به‌عنوان شاخص‌ترین بنای تاریخی شهر، از فواصل دور کاملاً قابل تشخیص است که با شماره 16469 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
بنا شامل ایوان و شبستان است و سایر قسمت‌های آن دچار تغییرات فراوان شده‌اند. ایوان بنا در ضلع جنوب غرب صحن واقع شده و دارای طاقی جناغی است. عرض ایوان 5 متر و عمق آن 2/9 متر است. ایوان با کمک سه تویزه هرکدام با عرض یک متر و گنبدهایی مسقف شده است. انتهای ایوان، محراب بنا قرار دارد که با کاربندی‌های گچی تزئین شده است.
شبستان بنا با یک ستون چهارضلعی و با ابعاد 1×3/1 متر و با کمک تویزه‌هایی که یک پایه آن بر روی ستون مرکزی و پایه‌های دیگر آنها بر روی مرزهای دیوارها استوار شده و سپس این گنبدهای چهارترک مسقف شده است. این بنا فاقد سنگ لوح یا سندی است که دارای تاریخ ساخت باشد. اما با توجه به شباهت‌هایی که با بعضی از مسجد دیگر متعلق به دوران صفوی دارد تاریخ این بنا نیز به احتمال به دوران صفوی تعلق دارد که در دوره‌های بعد به خصوص قاجار تغییراتی در آن صورت گرفته است.
این بنا مهمترین و شاخص‌ترین بنای تاریخی شهر سه قلعه است و پس از مسجد جامع سرایان بزرگترین و شاخص‌ترین مسجد تاریخی این شهرستان محسوب می‌شود.
این بنا فاقد سنگ لوح یا سندی است که دارای تاریخ ساخت باشد. اما با توجه به شباهت‌هایی که با بعضی از مسجد دیگر متعلق به دوران صفوی دارد تاریخ این بنا نیز به احتمال به دوران صفوی تعلق دارد که در دوره‌های بعد به‌ویژه قاجار تغییراتی در آن صورت گرفته است.
مسجد جامع دوحصاران
این بنا در داخل بافت تاریخی روستای دوحصاران واقع شده و با شماره 15313 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. بنا شامل سردر ورودی، صحن، ایوان‌ها و شبستان است. ورودی بنا در ضلع شمال غرب بنا واقع شده و دارای طاقی است جناغی که پوشش آن به کمک تویزه صورت گرفته است. در محل ورودی فضاهای دیگری مانند آب‌انبار و حمام نیز وجود داشته که در حال حاضر بخش‌های زیادی از آنها تخریب شده است.
پس از ورودی بلافاصله صحن بنا قرار دارد به ابعاد 6×3/8 متر در ضلع جنوب غرب صحن یعنی جهت قبله، ایوان اصلی بنا واقع شده است. این ایوان که دارای 8/7 متر ارتفاع، 5/4 متر عرض و 8/5 متر عمق است، دارای طاق جناغی بوده و با آجر ساخته شده است.
فضای ایوان به وسیله دو تویزه و پوشش گنبدی حافاصل آنها مسقف شده است. در انتهای ایوان محراب بنا با تزئینات مختلف کاربندی گچی واقع شده است. در مقابل این ایوان یعنی در ضلع شمال شرق صحن ایوان کوچکتری قرار دارد.
این ایوان که با خشت بنا شده نیز دارای طاقی است جناغی. ارتفاع این ایوان 7/5 متر، عرض آن 6/4 متر و عمق آن 8/2 متر است. در ضلع شمال غرب صحن شبستان بنا قرار دارد که دارای یک ستون چهارضلعی در مرکز و چهار گنبد چهارترک است. زمان ساخت این بنا دوره قاجار است. براساس سنگ لوح موجود در شبستان بنا، مسجد توسط شخصی بنام کربلایی حسن‌خان ساخته شده و سپس در سال 1232 توسط دخترش تعمیر گردیده است.
متن سنگ نوشته به این شرح است: «صاحب بقعه خیر جناب مرحمت انتباه کربلایی حسن خان و مجدداً تعمیر نمود و خیرات مزبور را علیا جناب صبیه کربلایی حسن خان زوجه مرحوم محمدعلی بیک نخعی (؟) سنه 1232»
