«معرفت» و «گذشت»؛ ویژگی هنر انقلاب اسلامی

به گزارش کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، بیستم فروردین ماه سال ۱۳۷۲، یادآور عروج هنرمند فرزانه، راوی باصفای روایت فتح، سردبیر مجله ادبی و هنری سوره و مسئول واحد تلویزیونی حوزه هنری، سید مرتضی آوینی است. از این‌رو، بیستم فروردین روز شهادت این هنرمند متعهد انقلاب اسلامی، بنا به پیشنهاد شاعران، نویسندگان و هنرندان حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی به مقام معظم رهبری، روز هنر انقلاب اسلامی نام‌گذاری شد.

زبان هنر یکی از رساترین و قوی‌ترین ابراز انتقال فرهنگ‌ها و به‌وجود آمدن تمدن‌هاست. انسان همواره به سبب روحیه زیبایی شناختی خود به دنبال خلق و کشف آثار هنری بوده و از طریق هنر توانسته است به بیان جهان‌بینی، تفکرات و عقاید خود بپردازد. از دیدگاه جامعه‌شناختی ارتباط میان جامعه و مسائل روز با هنر یک ارتباط دوسویه و تاثیرگذار است. هنر همان عنصر انعطاف‌پذیری است که در طول تاریخ در جریان تحولات و رخدادها به بیان و انتقال مسائل روز پرداخته و از جامعه تاثیر پذرفته است و همچنین عنصر مانا و همیشگی است که سبب ساز ایجاد و فروپاشی و تحول تمدن‌ها و جریان‌های مختلف شده و اثرگذاری عمیق خود را به اثبات رسانده است.

تعالی هنرهای کهن و معاصر در هنر انقلاب

با سقوط حکومت پهلوی در بهمن سال 1357 و پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی بسیاری از هنرمندان شرایطی یافتند تا آثار بدیعی با موضوع انقلاب اسلامی به وجود آورند. با آغاز انقلاب اسلامی در کشور هنرمندان بر اساس فضای معنوی همسو با فرهنگ اسلامی، بنای هنر انقلاب اسلامی را پی‌ریزی کردند و هنر انقلاب اسلامی به جریان افتاد.

هنر انقلاب یکی از دوره‌های درخشان فرهنگ و هنر در تاریخ ایران به شمار می‌رود. هنرمندان این دوره با برداشتی ماهرانه از مبانی هنر کهن ایرانی ـ اسلامی، و تطبیق آن با مبانی نوین هنرهای معاصر پا به عرصه وجود نهادند. در آثار این دوره نه آن شیفتگی بیش از حد نسبت به میراث گذشته خود و نه هجومی نامتناسب به هنر مدرن دیده می‌شود، بلکه نوعی متعالی‌تر از هنر با عنوان هنر انقلاب اسلامی به تصویر کشیده می‌شود.

وقوع انقلاب اسلامی نقش بسزایی در شکل‌گیری، گسترش و تداوم روشی نوین در همه حوزه‌های هنری ایفا کرد و انقلاب اسلامی دورانی پربار در تمام ابعاد فرهنگی از جمله هنر بود. هنرمندان انقلاب اسلامی با مهارتی فنی همراه با معرفتی معنوی توانستند بسیاری از ارزش‌ها و حماسه‌های انقلاب اسلامی را در قالب آثار هنری ارائه کنند.

هنر انقلاب؛ نمایانگر حماسه‌های انقلاب به جهانیان

بسیاری از هنرمندان فرصت این را یافتند که مفاهیم معنوی و حماسه‌های دفاع‌مقدس را با صورتی نمادین در قالب نقش و رنگ و کلام، با رعایت اصول زیباشناختی به زیبایی و جذابیت تمام ارائه کنند و با ارجاع جهانیان به فرهنگ و هویت خویش، جایگاه ویژه‌ای را در هنرهای دوره معاصر به خود اختصاص دهند.

در طول تاریخ ایران دین همواره یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌دهنده‌ هنر، و هنر زبان عمیق‌ترین حکمت‌ها و جلوه‌گاه زیباترین مفاهیم و نمودهای دینی بوده است و از آنجایی که ریشه‌های انقلاب اسلامی بر جهان‌بینی اسلامی استوار بود، بعد از انقلاب ارتباط بین هنر و جهان‌بینی اسلامی بیش از هر زمان دیگر شکوفا شد و توسعه پیدا کرد.

هنرمندان انقلاب با لطافت معنوی، هنر قبل از انقلاب را به سوی هنری با هویت ایرانی - اسلامی سوق دادند و از این‌روست که ارزش‌های معنوی و نمادگرایی در هنر انقلاب از جایگاه والایی برخوردار است و تفکر انقلابی‌ و توحیدی و الهی - در صف‌آرایی با فکر شیطانی و اهریمنی قرار گرفته است. در حقیقت هنر انقلاب اسلامی نوعی دیگر از هنر دینی و الهی است که با پیوندی عمیق با مسائل روز سیاسی و اجتماعی و فرهنگی به تصویر کشیده می‌شود.

خلاصه هنر در انقلاب اسلامی معرفت و گذشت است

ابوالفضل جلیلی، کارگردان و فیلم‌نامه‌نویس در گفت‌وگو با  کانون خبرنگاران نبأ وابسته به خبرگزاری ایکنا، تعریف هنر انقلاب اسلامی می‌گوید: بنده در حوزه هنر نظرات متفاوتی دارم که خیلی‌ها نظرات بنده را قبول ندارند. من هنر را در قالب هفت هنر تعریف شده، نمی‌دانم و هنر را در معرفت و گذشت می‌بینم و به نظر بنده ویژگی هنر انقلاب اسلامی «گذشت» است و اینکه هنرمند بتواند در جهت هدف خود از آنچه دارد، بگذرد. به نظر من اگر هنرمندی بتواند این گذشت را داشته باشد هنرمند انقلاب است و اگر نتواند نیست. امروزه بیشتر از آنچه اثر هنری اهمیت داشته باشد خالق و کاشف اثر هنری حائز اهمیت است و اگر در یک کلام بخواهم خلاصه کنم هنر در انقلاب اسلامی معرفت و گذشت است.

جلیلی با اشاره به محتوای اصلی هنر بیان می‌کند: هنر عمومی، هنر برای هنر است و برای مثال یک نقاش نقاشی می‌کشد که ممکن است محتوایی نداشته باشد و صرفا یک اثر هنری باشد که به بیننده لذت می‌دهد اما گاهی یک نقاش نقاشی می‌کشد که ضمن زیبا بودن حس خاصی را در جهت اهداف و آرمان‌ها به انسان می‌دهد و این همان هنر واقعی است.

این کارگردان در ادامه می‌افزاید: هنر انقلاب اسلامی در واقع همان هنر انسانی است. بنده در حال حاضر داور جشنواره‌ای به نام سما هستم و فیلم‌های جنگی زیادی دیدم. تعدادی از فیلم‌های جنگی بودند که جنگ را به‌خوبی پردازش کرده‌اند و مخاطب هراس و خطر و جنگ را به‌خوبی حس می‌کند، اما یک فیلمی هم بود که حس خاصی داشت. داستان زندگی یک پدر و فرزند لر بود که در جنگ شهید شده بودند و بعد از سال‌ها اجساد آنها پیدا شده بود. وقتی مخاطب این فیلم را می‌بیند جنازه و مرده و شهید تعریف شده نمی‌بیند، بلکه عشق خاصی را در فیلم می‌بیند و حس پدر فرزندی که هر دو جان خود را در راه اهداف خود فدا کرده‌اند، آرامش و حس خاصی از شهادت را مشاهده می‌کند. می‌توان این فیلم را و این هنر را در جهت اهداف و آرمان‌ها نام گذاشت اما دیگر فیلم‌ها هنر برای هنر بود.

تعهد در قالب و محتوا

می‌توان گفت که هنرمند، هم در باب فرم و قالب هنرِ خودش و هم در قبال مضمون تعهّد دارد. مقام معظم رهبری می‌فرماید: «کار هنر با محتوا پایان نمی‌یابد، قالب نیز ارزش بسیار دارد، ظرف نازیبا مظروف زیبا را زشت جلوه می‌دهد.

پشتوانه‌های معرفتی هنر انقلاب

هنرمند می‌تواند زبان رسای هنر را در خدمت انقلاب و اسلام درآورد و هنر را از آمیزش با مظاهر زیان‌بار فرهنگ بیگانه رها سازد و آثار هنری را با حفظ تعالی آن به میان مردم برد. همچنین هنرمند نباید هنر انقلاب اسلامی را تنها به صورت شعار بازگو کند بلکه باید پشتوانه‌ای از شعور و فهم انقلابی - اسلامی را در هنر خود نهفته سازد تا سبب تعالی جامعه شود. باید دانست که یک هنرمند انقلابی، در خدمت اسلام، انقلاب، و خدمت به بشریت و دین و اخلاق است و می‌بایست از همه امکانات در مسیر ایجاد فضایی انقلابی و اسلامی و مفرح در جامعه اسلامی استفاده کند.

تاریخ انقلاب اسلامی مملو از استعدادها و آثار هنری و درخشان و باشکوه در عرصه‌های مختلف هنری از جمله ادبیات، معماری، فیلم، موسیقی، نگارگری و ... است و یکی از آن افراد شهید مرتضی آوینی است.

شهید آوینی هنرمندی بود که به‌خوبی توانست فلسفه و ماهیت انقلاب اسلامی و پیام الهی آن را درک کرده و تعمق و اندیشه ورزی در هنر را میان آثار هنری پس از وقوع انقلاب اسلامی و خود انقلاب اسلامی ایجاد کند. آوینی از تفسیر انقلاب اسلامی به مثابه رویدادی اجتماعی، سیاسی فرا‌تر رفته بود و واقعه بهمن ماه ۵۷ را به عنوان رخدادی هستی‌شناسانه می‌شناخت. شهید مرتضی آوینی درباره هنر می‌گوید: «هنر، هرچه هست، نمی‌تواند که خود غایت حرکت خویش باشد و باید در خدمت این مبارزه بزرگی درآید که میان اسلام و قدرت‌های فرعونی جهان درگیر است».

ایجاد ذهنیت دست‌نیافتنی بودن شهید آوینی

ابوالفضل جلیلی در توصیف شهید آوینی می‌گوید: «شهید آوینی نیز یکی از علم‌داران هنر انقلاب اسلامی بود اما گاهی آوینی را آن قدر دور می‌کنند  که انگار انسانی دست‌نیافتنی بوده اما بنده با آوینی دوست بودم و او انسان خیلی ساده، باگذشت و هنرمند بود. جوهره شهید آوینی هنر بود و برای خلق اثار هنری تقلا نمی‌کرد و البته نظیر شهید اوینی در هنر انقلاب بازهم داشته‌ایم».

انقلاب اسلامی رخدادی تاریخی برای احیای معنویت و نورانیت انسانی بود که مدت‌ها به دست فراموشی سپرده شده بود و آوینی در این فضا ابزارش را از هنر وام گرفت تا فرهنگ و هنر انقلاب اسلامی را به جامعه عرضه کند. آوینی همواره در پی استفاده از شاخصه‌های هنر اسلامی برای بیان ظرافت‌های روحی و روانی انسان بود.

آوینی در دنیای هنر و نظریه‌پردازی به‌تدریج تبدیل به یک استاندارد شد که با وجود او هنرمندان می‌توانستند تشخیص دهند که چه اثری دینی و انقلابی است و چه اثری انقلابی نیست. وی موفق شد میدانی را درست کند که دیگران را تحت تاثیر خود قرار دهد و می‌توان گفت اثرگذاری شهید آوینی در فضای هنر بعد از شهادتش بیشتر شد و امروز که ما از آوینی سخن می‌گوییم زبان و منطق وی بیشتر شنیده می‌شود تا در زمان خودش و از این روست که سالروز شهادت شهید مرتضی اوینی را به نام روز هنر انقلاب اسلامی نامگذاری کرده‌اند.

* گزارش از حدیثه سوختانلو