تلاقی دین و هنر در هندسه معماری مساجد خراسان جنوبی

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)از خراسان جنوبی، قدم در خراسان جنوبی که بگذاریم مساجد با شکوهی را خواهیم دید که به صورت زیبا و دلنشینی در معماری خود هنر را در اوج به تجلی رسانده و نمایانگر روح دین خواهی و خدا جویی مردم این خطه است.

بی‌شک هنر معماران در ساخت‌ایم مساجد ارزشمند نشان اخلاص آنان در عبودیت و بندگی خالق یکتا است. در این گزارش تلاش کرده‌ایم چند مسجد تاریخی خراسان جنوبی را که گواه هزار سال بندگی مردم این خطه است را معرفی کنیم

مسجد جامع علوی، آرامگاه بزرگ مردی در بیرجند

مسجد جامع علوی از بناهای قدیمی شهرستان بیرجند است. این مسجد توسط آیت ا... حاج سیدکاظم حائری در سال ۱۳۳۲ بنا شد. این روحانی بلند مرتبه در اوایل ورودش مسجد جامع چهار درخت را برای نماز اختیار کرد و تعمیراتی نیز در این مسجد انجام داد.

عشق به خدمت و حب وطن، در وجود مبارک آیت ا... حاج سید کاظم حائری غوغا می‌‌کرد. او چنان در پیروی دستورات پروردگارش در جهت خدمت به خلق و گره‌گشایی از کار مردم غرق شده بود که تمامی تلاش خویش را برای انجام این رسالت به کار می‌‌بست.

مسجد آیتی، نمونه بارزی از مساجد دوره قاجار

مسجد آیت ا... آیتی یکی از مساجد قدیمی بیرجند است. مسجد آیتی از اجزای یک مجموعه شامل حسینیه، حوض انبار و مسجد بوده که اکنون از این مجموعه فقط شبستان مسجد باقی مانده است. دیگر بخش‌های مجموعه تخریب شده و بناهای جدیدی جای آن را گرفته است.

آنچه اکنون از بنای تاریخی مسجد آیتی باقی مانده، شبستانی ستون‌دار در ضلع غربی صحن مسجد است. این شبستان شامل، ۱۳ ستون در ۲ ردیف است که در جهت شمال‌شرقی، جنوب‌غربی یعنی امتداد محور قبله قرار گرفته است.

محراب این مسجد در گذشته ساده و بدون تزئین بود و یک رشته پلکان ارتباط با فضای بالای محراب را می‌سر می‌‌کرد. وجود پلکان نیز به این خاطر بود که بتوان از فضای بالای محراب به عنوان منبر استفاده کرد.

در بخش باقی‌مانده از بنای قدیمی مسجد یعنی شبستان ستون‌دار، هیچ گونه تزئیناتی دیده نمی‌‌شود. با توجه به سادگی شبستان و محراب آن از نظر تزئینات، می‌‌توان احتمال داد دیگر بخش‌های تخریب شده بنا یعنی ایوان‌های دو طرف صحن نیز حداقل تزئینات محدود به رسمی بندی‌‌ها یا مقرنس‌هایی داشته است.

مسجد جامع خضری؛ نخستین مسجد و قدیمی‌ترین موقوفه خراسان جنوبی

مسجد جامع خضری به عنوان یکی از بناهای تاریخی مذهبی به استناد کتبیه سر در آن در سال ۱۲۳۰ هجری قمری توسط فردی بنام میر سمیع بنا شد. بنای اولیه این مسجد با خشت و گل بوده و در سال ۱۳۴۱ توسط کربلائی حسن بهشتی تجدید بنا شد اما در زلزله ۹ شهریور۱۳۴۷ تخریب و مجددا در سال ۱۳۵۱ بازسازی شد.

 با توجه به مصالح موجود و شواهد تاریخی احتمالا بنای مسجد خضری مربوط به دوره صفویه است. این مکان شامل دو قسمت است یکی مسجد و دیگری حسینیه که کاملا چسبیده هستند و در ظاهر یک واحد محسوب می‌شوند. زیربنای مسجد ۵۶۵ متر و زیربنای حسینیه ۳۸۵ که در مجموع یک هزار مترمربع وسعت دارد.

 این بنا دارای دو شبستان چسبیده به هم بوده که یکی از شبستان‌ها در سمت شمالی قرار داشته و ستون دار بوده و پوشش آن طاق و چشمه است که چشمه‌ها با گنبدهای عرقچین پوشیده شده بر روی سر ستون‌های بسیار ساده ستون‌های مسجد سوار شده است.

مسجد جامع قائن خراسان‌جنوبی، مسجدی با دو قبله

مسجد جامع قائن خراسان‌جنوبی با قدمت ۱۱۰۰ ساله به‌عنوان بلند‌ترین عمارت قائن و یکی از شاهکارهای معماری ایرانی - اسلامی شناخته می‌شود. در مورد تاریخ احداث اولیه مسجد عقاید مختلفی است بطوریکه برخی معتقدند این مسجد بر روی بقایای یک آتشکده ساسانی ساخته شده است و برخی همانند ناصر خسرو زمان احداث آن را اوایل قرن پنجم هجری ذکر کرده‌اند و با توجه به زلزله‌خیزی قائن احتمالاً این مسجد در دوره‌هایی تخریب و مجدداً مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

 این مسجد بنایی بسیار قدیمی و با شکوه است که مساحت مسجد ۱۴۷۰ متر و زیربنای ان ۱۰۵۰ مترمربع می‌باشد ایوان اصلی آنکه از شاهکارهای معماری اسلامی است دارای ۱۸ متر ارتفاع ۱۱ متر عرض و ۲۲ متر طول است.

 حیاط مسجد محوطه‌ای به درازای ۳۳ و پهنای ۲۸ متر است. در اطراف حیاط حجره‌هایی به عمق دو متر قرار دارد، از شاهکارهای معماری مسجد ایوان آن است که به طرز با شکوهی به زیبایی مسجد گوهرشاد ساخته شده است.

 این مسجد دو قبله متفاوت دارد. که یکی به سمت بیت‌المقدس و دیگری به سمت کعبه ساخته شده است. ساعت آفتابی توسط استاد توحیدی در میان صحن مسجد برای تعیین ظهر شرعی قائن ساخته شده، دو در مسجد یکی به سوی بازار قدیمی در شرق با دری بزرگ و دیگری به سوی شمال (محل بازار فعلی) باز می‌شود. در سمت راست ورودی ایوان مسجد لوح بزرگی به صورت عمودی در بدنه دیوار نصب شده و تاریخ آن محرم‌الحرام سال ۱۰۴۶هجری قمری است.

 بسیاری معتقدند از قلعهٔ کوه قائن تا دژ مرکزی شهر و مسجد جامع یک تونل زیرزمینی وجود داشته و مورد استفاده بوده است. احتمال دارد این معبر با مسیر کاریز جعفر آباد یکی باشد که در نزدیکی قلعه کوه معبرش مجزا می‌شود. این بنا در سال ۱۳۱۶ به شماره ۲۹۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و تحت حفاظت و مرمت میراث فرهنگی قرار دارد.

 مسجد جامع هندوالان

مسجد جامع هندوالان نیز قدیمی‌‌ترین بنای مذهبی خراسان‌جنوبی است که در روستای هندوالان از توابع بخش درمیان قرار دارد. وجود کتیبه‌هایی به خط کوفی مربوط به قرن پنجم یا ششم هجری قمری احتمال ساخت مسجد را در آن زمان تقویت می‌‌کند. این مسجد در سال ۱۲۳۷ هجری قمری مرمت شده است.

 مهم‌ترین عناصر معماری آن سر در ورودی، صحن، گنبد خانه، شبستان ستون دار و محراب می‌باشد. گنبدخانه مرکزی با استفاده از فیل‌پوش‌ها و با مهارت بر روی فضای چهار ضلعی قرار گرفته است. شبستان ستون‌دار در دو طرف گنبدخانه واقع شده و به وسیله طاق و تویزه به شیوه چهار ترک اجرا شده است.

 بنا از نظر تزیینات آجری بسیار متنوع بوده و این تریینات شامل: فیل‌پوش‌ها، گوشواره‌ها، قابهای گچی، رسمی‌بندی محراب‌ها و نحوه آجرچینی گنبد‌ها است. این اثر تاریخی در دوره شاهرخ تیموری در حدود سال ۸۵۰ هـ. ق ساخته شده است.

مسجد جامع عاشورا

مسجد عاشورا در بخش مرکزی با بافت قدیم شهر بیرجند در محله چهاردرخت و در یکی از معابر منتهی به خیابان اسدی در مجاورت مسجد چهاردرخت و مقابل مدرسه معصومیه قرار دارد که در حال حاضر علاوه بر محل دارالشفاء خیریه حضرت فاطمه الزهرا (س) محل حسینیه فاطمیه نیز می‌باشد.

 مسیر ورود به مسجد هم از طریق صحن و هم از طریق حسینیه جنب آن امکانپذیر است که مسجد در قسمت صحن دارای ورودی ایوان مانندی با نمای سنگ مرمر و قوس کنگره دار بصورت معماری بناهای جدید می‌باشد که در قسمت سردر آن تمثالی بزرگ از قرآن مجید است و دارای دربهای آهنی مستحکم و نمایی کاملاً تازه ساز و جدید می‌باشد.

 لازم به ذکر است که صحن مذکور نیز در گذشته به بنای مسجد تعلق داشته است که بعد‌ها با احداث ساختمان دارالشفاء و ساخت دیواره جدید در قسمت جنوبی و نصب نرده و درب فلزی و سنگفرش کردن کف صحن بصورت قسمتی از سازه‌های جدید درآمده است اما برخلاف نمای جدید و نوساز فضای داخل صحن، می‌توان گفت که بنای داخلی مسجد تقریباً اصالت خویش را حفظ کرده و بجز تغییراتی اندک از قبیل تعویض دربهای چوبی کهنه و قدیمی با انواع فلزی و انجام سفید کاری و رنگ آمیزی فضای داخل مسجد، فرم اصلی آن کاملاً دست نخورده و به‌مان صورت اولیه باقی مانده است.

گفته می‌شود که در گذشته همزمان با آغاز ماه محرم عده‌ای از سادات به این مکان می‌آمده‌اند و در این محل مراسم علم بندان را برگزار می‌کرده‌اند. شروع مراسم عزاداری ماه محرم از این محل بوده است و از سال ۱۳۳۵ یعنی تاریخ تاسیس هییت فاطمیه که در ابتدا با نام هییت حسینی (ابوالفضلی) خوانده می‌شده تا کنون، از این مکان به عنوان محل تجمعات و برگزاری مراسم سوگواری و عزاداری استفاده می‌شده است.