مسجد جامع ساوه؛ یاقوتی به قدمت تاریخ/ از ویرانی‌های مغول تا مرمت‌هایی که همچنان ادامه دارد
گروه هنر: بنای مسجد جامع ساوه یکی از آثار ارزشمند هنر اسلامی است که سه مقطع تاریخی بزرگ را در بر می‌گیرد، این بنا در ایران باستان، آتشکده و در دوره اسلامی تبدیل به مسجد شده است و با حمله مغول آسیب جدی دیده و در طول تاریخ مرمت شده که همچنان این بازسازی‌ها ادامه دارد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از استان مرکزی، بنای «مسجد جامع ساوه» به عنوان یکی از آثار ارزشمند هنر معماری، نقاشی، کاشی کاری و گچ‌بری است، خصوصیت این بنای تاریخی ـ مذهبی آن است که نمودهایی از سه مقطع تاریخی (قبل از اسلام، قرون اولیه اسلامی و دوران صفوی) در آن دیده می‌شود، آثار و بقایای موجود بیانگر این است که مکان مسجد فعلی در دوران ایران باستان، آتشکده بوده و در دوره اسلامی تبدیل به مسجد شده است.
کتیبه‌های تاریخ دار بنای مسجد
در بنا کتیبه‌هایی وجود دارد که آنها را با توجه به نوع، متعلق به قرن چهارم هجری قمری دانسته‌اند اما قدیمی‌ترین کتیبه تاریخ دار بنا، که بر مناره آن جای دارد مورخ به 504 و حاوی نام محمد‌بن‌ملکشاه است، برمحراب گچ‌بری شده گنبد خانه، تاریخ 705 ثبت است، بر محراب شبستان شرقی گنبدخانه نیز کتیبه‌ای از قرن هشتم هجری قمری وجود دارد که فقط رقم صدگان آن خوانده می‌شود و تاریخ آن را به احتمال 710 تا 729 دانسته‌اند و کتیبه‌ای در همان گنبد خانه مورخ 922 است، ماده تاریخ کتیبه ایوان جنوبی به حساب ابجد 936 می‌شود.
از بین رفتن مناره دوم مسجد
در کتیبه‌های مسجد جامع ، نام استادان میراحمدبن‌میرحاج بنا‌القمی و شیخ جمال‌الدین‌بن‌کمال‌الدین بناء‌قمی و شاه وردی بنا به عنوان معماران قسمت‌های مختلف دیده می‌شود، در کتیبه محراب ایلخانی واقع در شبستان شرقی گنبد خانه سازنده آن علی‌بناحمد معرفی شده و خطاط کتیبه ایوان جنوبی شخصی به نام عبدالله بوده است.
در آثار البلاد و اخبار العباد، تألیفی به سال 674، به طاق عظیمی در سر در مسجد جامع ساوه اشاره شده و آمده که در دو سوی این سر در، دو مناره بسیار بلند قرار داشته است، در این صورت مسجد جامع ساوه اولین و تنها مسجدی است که با دومناره ساخته شده بود اما امروزه در گوشه شمال شرقی و بیرون از چهار دیواری مسجد جامع ساوه، تنها یک مناره رفیع و آجری مربوط به دوره سلجوقی واقع شده است و از مناره دوم خبری نیست.
قسمت پایین این مناره ساده و قسمت‌های بالایی آن با نقوش آجری مزین شده و بر اساس شواهد و قراین، به مرور زمان قسمتی از آن تخریب یا ریزش کرده است و ارتفاع فعلی آن 14 متر و با قطر 5/3 متر میباشد، همچنین راه پله‌ای مارپیچ که به نقوش متنوع و برجسته مزین شده در داخل آن وجود دارد.
مؤلف این اثر افزوده است که در وسط مسجد خزانه‌ای منسوب به وزیر ابی‌طاهر خاتونی وجود داشته و در آن، کتاب‌های معتبر و اشیای نادر و دست نوشته‌ها و اسطرلاب و گوی‌ها نگه داری می‌شده است.
یاقوت حموی مولف معجم البلدان در قرن هفتم هجری قمری ضمن اشاره به این کتابخانه نوشته است که مغولان آن را آتش زده اند، تاکنون اثری از این کتابخانه به دست نیامده و کسب اطلاعات بیشتر درباره مجموعه سردر و کتابخانه مستلزم کاوش‌های بیشتر است، مولف گنجینه آثار قم ضمن اشاره به یک بیت شعر در کتیبه ایوان غربی آن را حاوی ماده تاریخ احتمالی ساخت ایوان دانسته است: (این میمون بنای بی کم و کاست/ عمل شاه وردی بناست) که از آن تاریخ 719 بدست می‌آید.
سیر تحول بنای مسجد
از قدیمی‌ترین بنا در محوطه مسجد جامع ساوه اطلاعی در دست نیست ولی از توده‌های گلی برجای مانده و آوار زیر گنبدخانه چنین برمی‌آید که پیش از احداث مسجد اولیه، بنای دیگری وجود داشته است که اصطلاحا آب کوب شده و شالوده پایه‌های خشتی مسجد اولیه قرار گرفته است، مسجد اولیه متشکل از شبستان‌هایی پیرامون حیاط مرکزی بوده و با بارویی خشتی ـ چینه‌ای محصور می‌شده است، درباره جبهه شمالی اطلاع دقیقی در دسترس نیست از این رو نمی‌توان ابعاد حیاط مرکزی و عمق جبهه شمالی و طول شبستان‌های شرقی و غربی مسجد اولیه را به دقت تعیین کرد.
اختلاف شبستان کشف شده در نوع معماری
امروزه بخش‌هایی از یک شبستان را در جبهه شمالی حیاط از زیر خاک بیرون آورده‌اند که زمان ساخت و ابعاد پایه‌ها و ارتفاع قوس‌های آن با شبستان‌های سه جبهه دیگر تفاوت دارد، به گفته کارشناسان سازمان میراث فرهنگی به نظر می‌رسد که در دوره‌ای از تاریخ ، قسمت‌هایی از بخش‌های شمالی مسجد از آن جدا شده و شبستان یافت شده امروزی در میان حیاط مسجد اولیه ساخته شده باشد. همچنین احتمال دارد که این شبستان را به جای شبستان شمالی مسجد اولیه ساخته باشند.
با توجه به وسعت گچ‌بری‌های باقی مانده می‌توان چنین استباط کرد که نمای داخلی گنبدخانه تماماً پوشیده از گچ‌بری بوده است و مناره آجری به مورخ 504 همزمان با ساخت و سازهای گوشه شمال شرقی بنا احداث شده و اخیرا محراب گچ‌بری شده زیبایی نیز در این قسمت کشف شده است، محراب آن دارای کتیبه‌های متعدد عمودی و افقی است که سه جانب آن را فرا گرفته و روی آن به خط ثلث و کوفی و سوره‌هایی از قرآن مجید(سوره قدر، اخلاص، جمعه) گچ‌بری شده و در ضلع غربی میان شبستان‌های این بنا، ایوان باشکوه و رفیعی قرار دارد و در هر جانب این ایوان، حجره‌ای با درگاه تنگ و کوتاه نمودار است. گنبد مسجد به قطر 14 و ارتفاع 16 متر که ساق یا گردنه گنبد 4 متر ارتفاع دارد و آراسته به کاشی‌های معقر میباشد.
سیر تاریخی مرمت‌های بنای مسجد تا امروز
در زمان حمله مغول به بنای مسجد آسیب فراوانی وارد شد، به طوری که در ابتدای قرن هشتم هجری قمری که مرمت کلی آن آغاز شد مجموعه ساختمانی شمال مسجد مخروبه و پوشش‌های جبهه‌های شرقی و غربی و جنوبی صدمه دیده بود، کتیبه آب گنبدخانه را که به تاریخ 705 است می‌توان اعلام حضورمجریان سامان دهی امور مسجد در ابتدای قرن هشتم هجری قمری دانست، بازسازی نمای جلو‌خان شمالی گنبدخانه سامان‌دهی نماهای صحن با طرح واحد آجری و ایجاد آب نماهای متعدد در نمای قبلی جبهه شمالی از دیگر اقدامات قرن است.
احداث ایوان غربی را می‌توان مهمترین اقدام در این دوره دانست که با حذف سه طاق در میانه جبهه غربی انجام شده است، نکته قابل توجه در احداث این ایوان حفظ کتیبه به خط کوفی متعلق به قرن چهارم هجری قمری در ضلع جنوبی آن دانست، همچنین احداث بنای موجود در گوشه جنوب شرقی مسجد از اقدامات قرن هشتم هجری قمری است که با حذف دو صحن و تخریب دو طاق مجاور هم انجام شد، در دوره قاجاریان ازاره کاشی گنبدخانه با کاشی شش ضلعی مشابه با ازاره قرن دهم هجری قمری مرمت گردید و ایوان جنوبی دارای ازاره کاشی شد، در دهه‌های اخیر بنای مسجد مرمت و سازماندهی اساسی شده است که با بررسی‌های باستان شناسی همراه بوده است و البته همچنان ادامه دارد.
خبرنگار: احمد بهرامی
