راهکارهای عملی قرآن در فرآیند خلق آثار هنری و معماری
گروه دانشگاه: جلسه نقد نظریه خانه کعبه الهام‌بخش در طراحی نیایشگاه مطلوب اسلامی برگزار و راهکارهای عملی قرآن در فرآیند خلق آثار هنری و معماری عنوان شد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، به نقل از روابط عمومی دبیرخانه هیأت حمایت از کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و مناظره اجلاسیه نهایی نظریه‌پردازی عبدالحمید نقره‌کار، با عنوان خانه کعبه الهام‌بخش در طراحی نیایشگاه مطلوب اسلامی، (اصول راهبردی، راهکارها و راه‌حل‌های عملی در طراحی شبستان‌های مساجد) عصر دوشنبه 15 شهریورماه با حضور ناقدان، داوران، مدیر ناظر دانشگاه و اعضاء ناظر دبیرخانه کرسی‌های نظریه‌پردازی، نقد و نوآوری شورای عالی انقلاب فرهنگی در دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت برگزار گردید.
بنا به این گزارش این نظریه با داوری آقایان حمید پارسانیا، اصغر محمدمرادی، محمدرضا بمانیان، حمید ماجدی و حجت‌الاسلام والمسلمین نواب، همراه بود. همچنین در این جلسه حمیدرضا صارمی، احمد امین‌پور، علی تاجرو، محمد‌تقی پیربابایی به عنوان ناقدان این طرح نامه حضور داشتند.
نقره‌کار، در ابتدای این جلسه به جایگاه عبادت، مفهوم عبادت، ابعاد فردی عبادت و هدف و غایت فرد به عنوان مقدمه بحث پرداخت و پس از آن عملکردهایی که (در بعد فردی) باید شبستان مساجد متناسب با آنها، برای انسان طراحی شود را بیان کرد.
وی در ادامه با توضیح پنج مرحله در خلق آثار هنری و معماری، ملزومات هر یک از این مراحل را برشمرد و گفت: جهت خلق هر اثر جبرا 5 مرحله باید طی شود كه عبارتند از: تبیین عالم و آدم، ایده هنرمند، شیوه هنرمند، پدیده هنری و تأثیرات اثر هنری بر هنرمند و مخاطبان.
نقره‌كار، با بیان اینكه در پنج مرحله از فرآیند خلاقیت در آثار هنری و معماری، مكتب اسلام به دلیل وجود حكمت نظری و حكمت عملی در قرآن مجید و كلام معصومین(س) هم راهبردهای مفهومی و هم راهكارهای عملی مشخصی را به صورت كلی و در هر موضوع خاص به صورت جزئی ارائه می‌كند كه كاملاً قابل بهره‌برداری است.
وی ادامه داد: یكی از مهمترین اشكالاتی كه مطرح می‌شود، در مورد تحقق راهبردها و راهكارهای فرازمانی و فرامكانی در آثاری است كه وابسته به مجموع شرایط و مقتضیات زمانی و مكانی است، اصول اجتهاد ده‌گانه در مكتب تشیع، راهكارهای عملی این مشكل را تشریح و تبیین كرده است؛ معماران و شهرسازان می‌توانند با بهره‌برداری از این اصول و با اجتهادی حرفه‌ای در كار خود، آثاری متناسب با فرهنگ اسلامی، برنامه‌ریزی و طراحی كنند
این استاد دانشگاه افزود: رابطه اصول ثابت اسلامی، یعنی(راهبردهای مفهومی یا حکمت نظری) و (راهکارهای عملی یا حکمت عملی) با مقوله اجتهاد، خلاقیت و نوآوری یعنی (آزادی و اختیار) انسانها: راهبردهای مفهومی و راه کارهای عملی ثابت و کلی می‌توانند در میلیاردها شاکله‌های جدید، مبتنی بر مجموع شرایط زمانی و مکانی به صورت نسبی تجلی یافته و خلق شوند. (با حفظ جهت و غایت مشترک آنها).
این استاد دانشگاه در خصوص شالوده نظری مبحث خود بیان کرد: شالوده نظری این نظریه (مکتب اسلام) با تفسیر (مذهب تشیع) است. بنابراین باید مبتنی بر منابع و مبانی آن مورد ارزیابی قرار گیرد. برداشت‌های تفسیری و اجتهادی این نظریه، تا آنجا که با(کلام الهی و سنت معصومین(س)) و مبنای عقلاء(اجماع خبرگان) مخالفتی ندارد، تا نقض نشود، از منظر اسلامی به عنوان یک نظریه تفسیری، انکشافی و اجتهاد تخصصی قابل پذیرش است.
وی همچنین در تشریح مهمترین پیش‌فرض‌های استنتاج شده از شالوده نظری اسلام، در این نظریه گفت: مفهوم و ایده خانه کعبه قبل از نزول به عالم ملک، در عالم جبروت (عالم معقول و مفاهیم)، با چهار رکن از مفاهیم توحیدی، یعنی (تمحید،تنزیه، تسبیح و تکبیر) یا (الحمدلله، لا اله الا الله، سبحان الله و الله اکبر) نازل شده است. در مرحله بعدی نزول این خانه در عالم ملکوت با نام (بیت المعمور) است، با ماده و صورت‌های ملکوتی که ارکان آن از انوار نورانی پیامبر اکرم و اهل بیت مکرم ایشان یعنی ((محمد(ص)، علی(ع)، حسن(ع)، حسین(ع) و فاطمه(س)) سامان یافته و قبلهگاه اهل ملکوت می‌باشد. وی ادامه داد: مرحله بعدی نزول این خانه در عالم ملک، با الهام و اراده الهی، توسط اولین پیام‌آور یعنی (حضرت آدم(ع)) در سرزمین (مکّه) احداث شده است.
وی گفت: این نظریه ابعاد محتوایی و مفهومی خانه کعبه را که ابعادی فرازمانی و فرامکانی هستند، در تعامل ادراکی انسانها با آنها مورد نظر دارد. تا از این طریق بتواند اصول ثابت آنها را استنتاج نموده و برای طراحی عملکردهای مشابه آن یعنی معماری نیایشگاه‌های مطلوب اسلامی، توصیه نماید. از آنجا که ادراکات معنایی انسانها در حوزه (آزادی و انتخاب) آنهاست، بنابراین معماران فقط می‌توانند بستر و زمینه مناسب و مطلوب آنرا در طراحی و معماری خود ایجاد نمایند..
نقره کار در بخش دیگری از این نشست ارکان چهارگانه نظریه خود را برشمرد و گفت: مفاهیم بنیادی و راهبردی و راهکارها و راه حل های کالبدی در خانه کعبه الهام بخش در طراحی نیایشگاه مطلوب اسلامی دارای چهار بخش است که عبارتند از: 1- راهبردهای کلی و مفهومی ویژگیهای (تاریخی _محتوائی)، خانه کعبه (تفسیری) 2- راه کارها و راه حلهای بیرونی (جزئی و کاربردی) ویژگی های (کالبدی و بیرونی)، خانه کعبه (تفسیری- استدلال منطقی) 3- راهکارها و راه حل های درونی (جزئی و کاربردی) ویژگیهای (کالبدی و درونی)، خانه کعبه (تفسیری- استدلال منطقی) 4- دستاوردهای علوم تجربی و مهندسی رعایت مجموع دستاوردهای علوم تجربی و مهندسی، تا نقض نشده اند، الزامی است.
این استاد دانشگاه در ادامه مهمترین ویژگی های تاریخی، محتوایی خانه کعبه گفت را بیان کرد که از جمله آنها عبارتند از:1- اولین خانه ای است که خداوند برای همه انسانها وضع و طراحی نموده است. 2- این خانه که در سرزمین مکه ساخته شده است، دارای مفاهیم (محترم، مبارک و امنیت) بوده و نماد عبادتگاه مطلوب برای (هدایت همه عالمیان) در همه زمانها و مکانها مطرح شده است.
3- خداوند این عبادتگاه را هم خانه خود ( بیت الله) و هم خانه قیام انسانها (لیقوم الناس) قرار داده است. (برخلاف بسیاری از معابد، که فقط خانه خدایان هستند).4- بنا بر اصل فوق، هر نوع عبادت منفعلانه، که در آن تکامل باطنی و جوهری نباشد، عبادت حقیقی و معراجی تلقی نمی شود.5- این خانه را حضرت آدم(ع)، بعد از هبوط به عالم ملک برای پذیرش توبه خود احداث نموده است. (هبوط به مفهوم نزول از ساحت عقلانی و (بهشت اولیه) به ساحت حواس و غرایز حیوانی در عالم مُلک است).7- این خانه نماد عبادتگاه توحیدی و قبله گاه همه جهانیان در هر زمان و در هر مکان بوده، هست و خواهد بود.
نقره کار در ادامه به تشریح مهم ترین اصول مستخرج از ویژگی های بیرونی خانه کعبه پرداخت و بیان کرد: 1-خانه کعبه بستر نامنظم، متکثر و هندسه آزاد و (سیر در آفاقی) طبیعت را، که مناسب حیوانات و ساحت حیوانی انسانها است میپ یذیرد ولی تابع آن نمیشود، بلکه هندسه و کالبدی مکمل و هم افزا در کنار آن ایجاد مینماید.2- هندسه منظم و کالبد وحدت بخش خانه کعبه در مقابل هندسه نامنظم و کالبد متکثر طبیعت و بافت اطراف آن3- مکعب بودن خانه کعبه، به دلیل داشتن (وجوه و یالهای مشابه) نسبت به کالبد اطراف خود که بسیار متکثر و متنوع هستند، القاء کننده (حس وحدت و تمرکز) است،4- خانه کعبه از محورهای بومی و طبیعی تبعیت و پیروی نمی نماید، بلکه چهار وجه آن به سوی چهار محور متقاطع جهانی، با مرکزیتی واحد است.
این نظریه پرداز همچنین درباره مهم ترین اصول مستخرج از ویژگی های درونی خانه کعبه را گفت:1. وجود یک درب برای ورود همه انسان ها در خانه کعبه، بمنزله (تساوی استعدادهای همه آنها) برای عبادت و تکامل آگاهانه و آزادانه در پیشگاه الهی و عدم تفکیک انسانها به (قدیس و غیر قدیس) یا (کشیش و غیر کشیش) است،2. فضای داخلی کاملاً درون گرا به دلیل چهار وجه بسته و پُر، 3. نقطه مرکزی سکون آفرین به دلیل تساوی طول و عرض و ارتفاع، 4.القاء بیشترین سکون و سکوت فیزیکی در اثر صفرشدن برآیند سه محور در مکعّب، 5. تناسب برای نماز و سخنرانی به دلیل تساوی دو محور افقی و عمودی ایشان.
این استاد در ادامه با بیان سیر تبدیل آتشکده چهارطاقی به مسجد توسّط مسلمانان صدر اسلام، اصول مذکور را در این بازسازی، مرور کرد و با اشاره به نقشه و ساختار درونی مسجد امام اصفهان و مسجد جامع اصفهان، مکعّب را سلول بنیادین طراحی این مساجد دانست که به حفظ اصول مستخرج از ویژگی های درونی و بیرونی کعبه انجامیده است. مدیر قطب علمی معماری اسلامی در نهایت ضمن مقایسه کعبه و مساجد فوق با نقشه کلیساها و همچنین جمرات ثلاث، عناصر ضدّمعماری در ساختار و هندسه کلیساها و جمرات ثلاث را بررسی کرد.
بعد از پاسخ به نقدهای مکتوب ناقدان51 توسط نظریه پرداز ، ناقدان و داوران پرسش ها و نقد های جدیدی را مطرح کردند از جمله اینکه: غلبه الهیاتی بودن بحث نسبت به بحث معماری، رویکرد مدرن یا سنتی بودن مساله، کارکردخانه کعبه برای طواف به دور آن ، نه برای نماز و مسجد.
بنا به این گزارش این نظریه با داوری آقایان حمید پارسانیا، اصغر محمدمرادی، محمدرضا بمانیان، حمید ماجدی و حجت‌الاسلام والمسلمین نواب، همراه بود. همچنین در این جلسه حمیدرضا صارمی، احمد امین‌پور، علی تاجرو، محمد‌تقی پیربابایی به عنوان ناقدان این طرح نامه حضور داشتند.
نقره‌کار، در ابتدای این جلسه به جایگاه عبادت، مفهوم عبادت، ابعاد فردی عبادت و هدف و غایت فرد به عنوان مقدمه بحث پرداخت و پس از آن عملکردهایی که (در بعد فردی) باید شبستان مساجد متناسب با آنها، برای انسان طراحی شود را بیان کرد.
وی در ادامه با توضیح پنج مرحله در خلق آثار هنری و معماری، ملزومات هر یک از این مراحل را برشمرد و گفت: جهت خلق هر اثر جبرا 5 مرحله باید طی شود كه عبارتند از: تبیین عالم و آدم، ایده هنرمند، شیوه هنرمند، پدیده هنری و تأثیرات اثر هنری بر هنرمند و مخاطبان.
نقره‌كار، با بیان اینكه در پنج مرحله از فرآیند خلاقیت در آثار هنری و معماری، مكتب اسلام به دلیل وجود حكمت نظری و حكمت عملی در قرآن مجید و كلام معصومین(س) هم راهبردهای مفهومی و هم راهكارهای عملی مشخصی را به صورت كلی و در هر موضوع خاص به صورت جزئی ارائه می‌كند كه كاملاً قابل بهره‌برداری است.
وی ادامه داد: یكی از مهمترین اشكالاتی كه مطرح می‌شود، در مورد تحقق راهبردها و راهكارهای فرازمانی و فرامكانی در آثاری است كه وابسته به مجموع شرایط و مقتضیات زمانی و مكانی است، اصول اجتهاد ده‌گانه در مكتب تشیع، راهكارهای عملی این مشكل را تشریح و تبیین كرده است؛ معماران و شهرسازان می‌توانند با بهره‌برداری از این اصول و با اجتهادی حرفه‌ای در كار خود، آثاری متناسب با فرهنگ اسلامی، برنامه‌ریزی و طراحی كنند
این استاد دانشگاه افزود: رابطه اصول ثابت اسلامی، یعنی(راهبردهای مفهومی یا حکمت نظری) و (راهکارهای عملی یا حکمت عملی) با مقوله اجتهاد، خلاقیت و نوآوری یعنی (آزادی و اختیار) انسانها: راهبردهای مفهومی و راه کارهای عملی ثابت و کلی می‌توانند در میلیاردها شاکله‌های جدید، مبتنی بر مجموع شرایط زمانی و مکانی به صورت نسبی تجلی یافته و خلق شوند. (با حفظ جهت و غایت مشترک آنها).
این استاد دانشگاه در خصوص شالوده نظری مبحث خود بیان کرد: شالوده نظری این نظریه (مکتب اسلام) با تفسیر (مذهب تشیع) است. بنابراین باید مبتنی بر منابع و مبانی آن مورد ارزیابی قرار گیرد. برداشت‌های تفسیری و اجتهادی این نظریه، تا آنجا که با(کلام الهی و سنت معصومین(س)) و مبنای عقلاء(اجماع خبرگان) مخالفتی ندارد، تا نقض نشود، از منظر اسلامی به عنوان یک نظریه تفسیری، انکشافی و اجتهاد تخصصی قابل پذیرش است.
وی همچنین در تشریح مهمترین پیش‌فرض‌های استنتاج شده از شالوده نظری اسلام، در این نظریه گفت: مفهوم و ایده خانه کعبه قبل از نزول به عالم ملک، در عالم جبروت (عالم معقول و مفاهیم)، با چهار رکن از مفاهیم توحیدی، یعنی (تمحید،تنزیه، تسبیح و تکبیر) یا (الحمدلله، لا اله الا الله، سبحان الله و الله اکبر) نازل شده است. در مرحله بعدی نزول این خانه در عالم ملکوت با نام (بیت المعمور) است، با ماده و صورت‌های ملکوتی که ارکان آن از انوار نورانی پیامبر اکرم و اهل بیت مکرم ایشان یعنی ((محمد(ص)، علی(ع)، حسن(ع)، حسین(ع) و فاطمه(س)) سامان یافته و قبلهگاه اهل ملکوت می‌باشد. وی ادامه داد: مرحله بعدی نزول این خانه در عالم ملک، با الهام و اراده الهی، توسط اولین پیام‌آور یعنی (حضرت آدم(ع)) در سرزمین (مکّه) احداث شده است.
وی گفت: این نظریه ابعاد محتوایی و مفهومی خانه کعبه را که ابعادی فرازمانی و فرامکانی هستند، در تعامل ادراکی انسانها با آنها مورد نظر دارد. تا از این طریق بتواند اصول ثابت آنها را استنتاج نموده و برای طراحی عملکردهای مشابه آن یعنی معماری نیایشگاه‌های مطلوب اسلامی، توصیه نماید. از آنجا که ادراکات معنایی انسانها در حوزه (آزادی و انتخاب) آنهاست، بنابراین معماران فقط می‌توانند بستر و زمینه مناسب و مطلوب آنرا در طراحی و معماری خود ایجاد نمایند..
نقره کار در بخش دیگری از این نشست ارکان چهارگانه نظریه خود را برشمرد و گفت: مفاهیم بنیادی و راهبردی و راهکارها و راه حل های کالبدی در خانه کعبه الهام بخش در طراحی نیایشگاه مطلوب اسلامی دارای چهار بخش است که عبارتند از: 1- راهبردهای کلی و مفهومی ویژگیهای (تاریخی _محتوائی)، خانه کعبه (تفسیری) 2- راه کارها و راه حلهای بیرونی (جزئی و کاربردی) ویژگی های (کالبدی و بیرونی)، خانه کعبه (تفسیری- استدلال منطقی) 3- راهکارها و راه حل های درونی (جزئی و کاربردی) ویژگیهای (کالبدی و درونی)، خانه کعبه (تفسیری- استدلال منطقی) 4- دستاوردهای علوم تجربی و مهندسی رعایت مجموع دستاوردهای علوم تجربی و مهندسی، تا نقض نشده اند، الزامی است.
این استاد دانشگاه در ادامه مهمترین ویژگی های تاریخی، محتوایی خانه کعبه گفت را بیان کرد که از جمله آنها عبارتند از:1- اولین خانه ای است که خداوند برای همه انسانها وضع و طراحی نموده است. 2- این خانه که در سرزمین مکه ساخته شده است، دارای مفاهیم (محترم، مبارک و امنیت) بوده و نماد عبادتگاه مطلوب برای (هدایت همه عالمیان) در همه زمانها و مکانها مطرح شده است.
3- خداوند این عبادتگاه را هم خانه خود ( بیت الله) و هم خانه قیام انسانها (لیقوم الناس) قرار داده است. (برخلاف بسیاری از معابد، که فقط خانه خدایان هستند).4- بنا بر اصل فوق، هر نوع عبادت منفعلانه، که در آن تکامل باطنی و جوهری نباشد، عبادت حقیقی و معراجی تلقی نمی شود.5- این خانه را حضرت آدم(ع)، بعد از هبوط به عالم ملک برای پذیرش توبه خود احداث نموده است. (هبوط به مفهوم نزول از ساحت عقلانی و (بهشت اولیه) به ساحت حواس و غرایز حیوانی در عالم مُلک است).7- این خانه نماد عبادتگاه توحیدی و قبله گاه همه جهانیان در هر زمان و در هر مکان بوده، هست و خواهد بود.
نقره کار در ادامه به تشریح مهم ترین اصول مستخرج از ویژگی های بیرونی خانه کعبه پرداخت و بیان کرد: 1-خانه کعبه بستر نامنظم، متکثر و هندسه آزاد و (سیر در آفاقی) طبیعت را، که مناسب حیوانات و ساحت حیوانی انسانها است میپ یذیرد ولی تابع آن نمیشود، بلکه هندسه و کالبدی مکمل و هم افزا در کنار آن ایجاد مینماید.2- هندسه منظم و کالبد وحدت بخش خانه کعبه در مقابل هندسه نامنظم و کالبد متکثر طبیعت و بافت اطراف آن3- مکعب بودن خانه کعبه، به دلیل داشتن (وجوه و یالهای مشابه) نسبت به کالبد اطراف خود که بسیار متکثر و متنوع هستند، القاء کننده (حس وحدت و تمرکز) است،4- خانه کعبه از محورهای بومی و طبیعی تبعیت و پیروی نمی نماید، بلکه چهار وجه آن به سوی چهار محور متقاطع جهانی، با مرکزیتی واحد است.
این نظریه پرداز همچنین درباره مهم ترین اصول مستخرج از ویژگی های درونی خانه کعبه را گفت:1. وجود یک درب برای ورود همه انسان ها در خانه کعبه، بمنزله (تساوی استعدادهای همه آنها) برای عبادت و تکامل آگاهانه و آزادانه در پیشگاه الهی و عدم تفکیک انسانها به (قدیس و غیر قدیس) یا (کشیش و غیر کشیش) است،2. فضای داخلی کاملاً درون گرا به دلیل چهار وجه بسته و پُر، 3. نقطه مرکزی سکون آفرین به دلیل تساوی طول و عرض و ارتفاع، 4.القاء بیشترین سکون و سکوت فیزیکی در اثر صفرشدن برآیند سه محور در مکعّب، 5. تناسب برای نماز و سخنرانی به دلیل تساوی دو محور افقی و عمودی ایشان.
این استاد در ادامه با بیان سیر تبدیل آتشکده چهارطاقی به مسجد توسّط مسلمانان صدر اسلام، اصول مذکور را در این بازسازی، مرور کرد و با اشاره به نقشه و ساختار درونی مسجد امام اصفهان و مسجد جامع اصفهان، مکعّب را سلول بنیادین طراحی این مساجد دانست که به حفظ اصول مستخرج از ویژگی های درونی و بیرونی کعبه انجامیده است. مدیر قطب علمی معماری اسلامی در نهایت ضمن مقایسه کعبه و مساجد فوق با نقشه کلیساها و همچنین جمرات ثلاث، عناصر ضدّمعماری در ساختار و هندسه کلیساها و جمرات ثلاث را بررسی کرد.
بعد از پاسخ به نقدهای مکتوب ناقدان51 توسط نظریه پرداز ، ناقدان و داوران پرسش ها و نقد های جدیدی را مطرح کردند از جمله اینکه: غلبه الهیاتی بودن بحث نسبت به بحث معماری، رویکرد مدرن یا سنتی بودن مساله، کارکردخانه کعبه برای طواف به دور آن ، نه برای نماز و مسجد.
