معماری اسلامی دچار بومی‌سازی ناقص شده/ توجه به نیازهای زیبایی‌شناختی در معماری سنتی
گروه فرهنگی: عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد مشهد، بازگشت به هنر و معماری ایران گذشته، شامل پیش از اسلام و پس از آن در دهه‌های اخیر را یکی از عوامل مؤثر بر معماری معاصر برشمرد و افزود: به ویژه در آثار پست‌مدرن، المان و عناصری از دوران باستان استفاده شده؛ بنابراین عوامل متعددی بر شکل‌گیری معماری مؤثر بوده‌اند، می‌توان گفت معماری ما تا حدی بومی‌سازی شده یعنی یک بومی‌سازی ناقص.
مهدی صحراگرد، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، به تبیین وضعیت کنونی معماری ایران، نقش فرهنگ در شکل‌گیری معماری و تأثیر دکوراسیون بر حس زیبایی‌شناختی انسان پرداخت.
وقتی فرهنگ اسلامی نیست، از معماری چه انتظار؟
صحراگرد در رابطه با میزان انطباق معماری زمان حاضر ایران با ضوابط ایرانی و اسلامی، بیان کرد: ما در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که فرهنگ زندگی ما کاملا براساس مبنای اسلامی نیست؛ ما تحت تأثیر فرهنگ غرب و تکنولوژی هستیم و نظام زندگی به نسبت پیش از دوره مدرنیته کاملا تغییر کرده؛ بنابراین نمیتوان انتظار داشت در چنین فضای فرهنگی، معماری ما که از مظاهر فرهنگی به شمار می‌رود کاملا با معیارهای اسلامی مطابق باشد و نمیتوان به معماران ایراد گرفت که چرا معیارهای اسلامی را مدنظر قرار نداده‌اند.
وقتی فرهنگ اسلامی نیست، از معماری چه انتظار؟
صحراگرد در رابطه با میزان انطباق معماری زمان حاضر ایران با ضوابط ایرانی و اسلامی، بیان کرد: ما در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که فرهنگ زندگی ما کاملا براساس مبنای اسلامی نیست؛ ما تحت تأثیر فرهنگ غرب و تکنولوژی هستیم و نظام زندگی به نسبت پیش از دوره مدرنیته کاملا تغییر کرده؛ بنابراین نمیتوان انتظار داشت در چنین فضای فرهنگی، معماری ما که از مظاهر فرهنگی به شمار می‌رود کاملا با معیارهای اسلامی مطابق باشد و نمیتوان به معماران ایراد گرفت که چرا معیارهای اسلامی را مدنظر قرار نداده‌اند.
وی با اشاره به رویکرد متولیان فرهنگی به شکل‌گیری معماری براساس فرهنگ اسلامی، اظهار کرد: نتیجه این رویکرد تنها تقلید صرف از عناصر ظاهری معماری اسلامی بوده است؛ توضیح اینکه آن روح فرهنگ اسلامی که در دوره‌های پیشین در معماری اسلامی وجود داشته است، در این کارهای تقلیدی متجلی نمی‌شود و این نتیجه، به برداشت ما از معماری اسلامی بازمی‌گردد که آن را تنها کپی‌برداری صرف از عناصر ظاهری قلمداد کرده‌ایم.
صحراگرد در همین راستا اضافه کرد: بنابراین در دوره‌ای که عناصر زندگی ما از نوع لباس‌پوشیدن تا سایر موارد غیراسلامی و غیرایرانی است، نمیتوان انتظار داشت که معماری براساس موازین اسلامی شکل بگیرد.
هنر و معماری؛ تجلی‌گاه فرهنگ
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد با بیان اینکه هنر و معماری مظاهر فرهنگ و تجلی‌گاه آن هستند، ادامه داد: شناخت فرهنگ یک دوره با استفاده از هنر و معماری صورت می‌گیرد به این معنا که اگر از دوره‌ای آثار هنری نداشته باشیم، نمی‌توانیم فرهنگ آن دوره را بشناسیم؛ بنابراین هنر و معماری به تنهایی نمی‌توانند فرهنگ‌ساز باشند بلکه ابتدا باید فرهنگ وجود داشته باشد و سپس در هنر و معماری متجلی شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد با بیان اینکه هنر و معماری مظاهر فرهنگ و تجلی‌گاه آن هستند، ادامه داد: شناخت فرهنگ یک دوره با استفاده از هنر و معماری صورت می‌گیرد به این معنا که اگر از دوره‌ای آثار هنری نداشته باشیم، نمی‌توانیم فرهنگ آن دوره را بشناسیم؛ بنابراین هنر و معماری به تنهایی نمی‌توانند فرهنگ‌ساز باشند بلکه ابتدا باید فرهنگ وجود داشته باشد و سپس در هنر و معماری متجلی شود.
معماری اسلامی نیاز به گسترش فرهنگ سبک زندگی اسلامی در جامعه دارد
وی در همین راستا اضافه کرد: برای رسیدن به معماری اسلامی نیز باید ابتدا فرهنگ و سبک زندگی اسلامی را برقرار کنیم، آن زمان است که معماری اسلامی خود به خود شکل خواهد گرفت.
صحراگرد با اشاره به حاکم‌شدن فرهنگ غرب بر جامعه ایران و تأثیر آن در معماری شهری، ابراز کرد: نمیتوان در این مورد به طور قاطع درباره همه آثار معماری اظهار نظر کرد اما عواملی در شکل‌گیری معماری مؤثرند که از جمله آن‌ها فرهنگ غالب دنیا، یعنی فرهنگ غرب است که بر بسیاری از آثار معماری تأثیرگزار بوده است؛ یکی دیگر از این عوامل، فناوری و تغییر در متریال ساخت و ساز مانند استفاده از آهن، بتن، شیشه و ... است که به طور مثال، معماری ساخت سقف را تغییر داده است با این توضیح که در گذشته برای ساخت سقف از گنبد یا ستون‌ها استفاده می‌کردند و به سبک شبستانی کار می‌شد اما امروزه به کمک تیرهای آهن بلند می‌توان سالن بدون ستون داشت؛ به این ترتیب وقتی نظام ساخت و ساز تغیر کند، سبک نیز تغییر خواهد کرد.
معماری اسلامی ما دچار بومی‌سازی ناقص شده است
وی «بازگشت به هنر و معماری دوران ایران گذشته، شامل دوران پیش از اسلام و پس از آن در دهه‌های اخیر» را یکی دیگر از عوامل مؤثر بر معماری معاصر برشمرد و افزود: به ویژه در آثار پست‌مدرن، المان و عناصری از دوران باستان مانند طاق‌های تخت استفاده شده است؛ بنابراین عوامل متعددی بر شکل‌گیری معماری مؤثر بوده‌اند و نمیتوان گفت معماری ما به طور دقیق، انعکاس معماری غرب است بلکه می‌توان گفت تا حدی بومی‌سازی شده است یعنی یک بومی‌سازی ناقص.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد در بخش دیگری از این گفت‌وگو به تبیین گذشته، حال و آینده معماری شهری مشهد پرداخت و اظهار کرد: طبق اطلاعاتی که از گذشته معماری مشهد داریم، محوریت حرم امام رضا(ع) باعث شده تا تمام فعالیت‌های برجسته و مهم معماری در آن‌جا متمرکز شود که در این مجموعه، آثار ارزنده و مهمی از جمله مسجد جامع گوهرشاد، صحن عتیق، بنا و تزئینات بقعه و ... وجود دارد که در تاریخ معماری جهان اسلام حائز اهمیت و شناخته‌شده هستند.
وی با بیان اینکه مسجد جامع گوهرشاد تنها بنای سالم قابل استفاده‌ای است که از دوره تیموری، از دوره‌های درخشان معماری اسلامی برجامانده است، اضافه کرد: بناهای دیگری در مرکز شهر مانند چهارباغ شاهرخ، مقبره قدیمی نادر و نیز بناهایی در خراسان بزرگ و ماوراء‌النهر داشتیم که خراب شده‌اند و برخی به آثار موزه‌ای تبدیل شده‌اند.
معماری کنونی مشهد؛ التقاطی از سبک‌های مختلف
صحراگرد در بیان وضعیت معماری کنونی شهر مشهد، عنوان کرد: امروز در مشهد، التقاطی از سبک‌های مختلف داریم که به دلیل مدشدن در کشورهای دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ به ویژه در حوزه متریال هنوز به یک بومی‌سازی مطلوب نرسیدیم چراکه استفاده از برخی متریال‌ها مناسب اقلیم مشهد نیست و در زمینه طراحی نیز محدودیت‌هایی مربوط به قیمت بنا، محدودیت‌های شهری، بدسلیقگی معمارها و ... را داریم که در معماری شهری تأثیرگزار بوده است.
صحراگرد در بیان وضعیت معماری کنونی شهر مشهد، عنوان کرد: امروز در مشهد، التقاطی از سبک‌های مختلف داریم که به دلیل مدشدن در کشورهای دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد؛ به ویژه در حوزه متریال هنوز به یک بومی‌سازی مطلوب نرسیدیم چراکه استفاده از برخی متریال‌ها مناسب اقلیم مشهد نیست و در زمینه طراحی نیز محدودیت‌هایی مربوط به قیمت بنا، محدودیت‌های شهری، بدسلیقگی معمارها و ... را داریم که در معماری شهری تأثیرگزار بوده است.
وی همچنین اضافه کرد: درباره آینده معماری مشهد، نمیتوان یا حداقل من نمی‌توانم پیش‌بینی کنم، چراکه بخشی از آن به تصمیم‌گیری‌های شهری در شهرداری و مراکز فرهنگی بستگی دارد که با وضع قوانین ساخت و ساز به معماری جهت دهند.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد در رابطه با دیدگاه تقسیم مشهد به دو بخش غربی مدرن و شرقی سنتی، بیان کرد: این طرحی است که در شهرهای قدیمی کشورهای اروپایی نیز اجرا شده است؛ از جمله در شهر میلان، منطقه‌ای که بناهای مهم پس از رنسانس در آن وجود دارد، بافت سنتی دارد و ساختمان‌های مدرن در منطقه دیگری از شهر ساخته شده و به این صورت، بافت سنتی آن حفظ شده و اگر این طرح در مشهد نیز اجرایی می‌شد خوب بود اما اکنون با گذری از حرم، انواع هتل‌ها و مراکز تجاری عجیب و غریبی را می‌بینید که هیچ نشانه‌ای از فرهنگ قدیم ندارند.
وی در همین راستا اضافه کرد: حتی ساختمان‌هایی که در خیابان شیرازی ساخته شده و خواسته‌اند در آن از عناصر معماری اسلامی استفاده کنند، شبیه هتل‌های مکه و مدینه شده و حتی تزئینات‌شان ویژگی‌های بومی ندارد چه برسد به طراحی کل بنا و به طور کلی در مرکز شهر مشهد که بافت تاریخی داشته، نشانه‌ای از آن را نمی‌بینید بلکه تلفیقی است از همه چیز، بناهای قدیمی که میراث فرهنگی موفق شده به زور حفظ‌شان کند، کوچه پس کوچه‌های تنگ و تاریک و هتل‌ها، مراکز تجاری شیک و مدرنی که ناگهان در مسیر راه سبز می‌شود.
دکوراسیون غربی خانه‌های ایرانی
صحراگرد با اشاره به سبک غربی دکوراسیون داخلی خانه‌ها در ایران، اظهار کرد: مردم خانه‌های غربی را در فیلم‌ها و سریال‌ها می‌بینند و می‌خواهند این سبک‌ها پیاده شود که معماران نیز برای جلب رضایت مشتری آن سبک‌ها را به کار می‌گیرند که تأثیر دکوراسیون در بنیان خانواده خود معیارهای متنوعی دارد و نمی‌شود بدون تحقیق ارتباط این دو را تشخیص داد.
صحراگرد با اشاره به سبک غربی دکوراسیون داخلی خانه‌ها در ایران، اظهار کرد: مردم خانه‌های غربی را در فیلم‌ها و سریال‌ها می‌بینند و می‌خواهند این سبک‌ها پیاده شود که معماران نیز برای جلب رضایت مشتری آن سبک‌ها را به کار می‌گیرند که تأثیر دکوراسیون در بنیان خانواده خود معیارهای متنوعی دارد و نمی‌شود بدون تحقیق ارتباط این دو را تشخیص داد.
توجه به نیازهای زیبایی‌شناختی انسان در قواعد معماری سنتی
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد با بیان اینکه به تناسب فرم‌ها و رنگ‌ها با اقلیم در معماری سنتی و هنرهای قدیمی، افزود: به طور مثال در مناطق کویری که دائم رنگ‌های گرم به چشم می‌خورد، کاشی فیروزه‌ای و رنگ‌های سرد چون نیاز چشم بوده است، متناسب است اما امروز قواعدی برای این موضوع سراغ نداریم تا از آن استفاده کنیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی مشهد با بیان اینکه به تناسب فرم‌ها و رنگ‌ها با اقلیم در معماری سنتی و هنرهای قدیمی، افزود: به طور مثال در مناطق کویری که دائم رنگ‌های گرم به چشم می‌خورد، کاشی فیروزه‌ای و رنگ‌های سرد چون نیاز چشم بوده است، متناسب است اما امروز قواعدی برای این موضوع سراغ نداریم تا از آن استفاده کنیم.
وی با اشاره به نقش استفاده از قواعد معماری سنتی در تبدیل منزل به مکانی بهتر برای سکونت، ادامه داد: اگر از این قواعد دست کم برای رنگ‌بندی دکوراسیون داخلی استفاده شود، تأثیر مستقیمی در روحیه خواهد داشت، خانه جذاب‌تر، قابل سکونت‌تر و آرامش‌دهنده‌تر می‌شود تا اینکه دکوراسیونی که در یک شهر سرسبز اروپایی وجود دارد را در شهر نسبتا کویری مانند مشهد پیاده کنیم.
معماری سنتی مطابق با روحیه اقلیم‌های مختلف نیازمند تحقیق و پژوهش است
صحراگرد در پایان با تأکید بر اینکه شناخت قواعد معماری سنتی مطابق با روحیات مردمان اقلیم‌های متفاوت نیازمند تحقیق و پژوهش است، اضافه کرد: شناخت این قواعد مستلزم بررسی سنت‌های قدیم و روحیه‌های امروز است؛ این مباحث هرچند به ظاهر بی‌اهمیت هستند اما در واقع به شدت مهم هستند.
