آیات قرآن؛ زینت‌بخش کتیبه‌های ایوان ساعت حرم رضوی
گروه فرهنگی: آیات قرآنی و احادیث از جمله موضوعاتی است که بر روی کتیبه‌های ایوان ساعت مشاهده می‌شود که شامل آیاتی از سوره نور، بقره، آیةالکرسی و انسان است.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی، وقتی به معماری اماکن مذهبی و تاریخی نگاه میکنید، اصالتی در آن نهفته است، هر انسانی را محو تماشای خود می‌کند. اگر گذری به پژوهش تاریخ معماری اسلامی اماکن مذهبی کشور بزنید با دنیایی پر از رمز و راز رو به رو می‌شوید.
معماری حرم مطهر رضوی از آن دست معماری‌هایی است که در طول سال‌های متمادی دستخوش یک سری تغییرات شده که این تغییرات گاهی در خور بوده است اما آن چه در تحقیق و پژوهش‌ها دیده می‌شود، ورودی‌های حرم مطهر و رموزی که در معماری آن گنجانده شده، است.
میثم جلالی، پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در گفت‌وگو با (ایکنا)، در خصوص تاریخچه معماری ورودی شیخ طوسی حرم مطهر رضوی، اظهار کرد: تاریخچه معماری ورودی شیخ طوسی حرم مطهر رضوی بسیار کهن و باقدمت است که طی دوره‌های مختلف حکومتی دچار تغییر و تحولاتی بسیاری شده است.
وی با اشاره به اینکه تاریخچه دقیقی از معماری ورودی شیخ طوسی حرم مطهر رضوی در دسترس نیست، عنوان کرد: بیشترین اطلاعات به زمان صفویه و اقدامات عمرانی شاه عباس اول برمی‌گردد. زمانی که شاه عباس اول اقدام به احداث دو خیابان در دو طرف شرق و غرب حرم مطهر رضوی کرد و آن دو خیابان تحت عنوان مشهد شناخته شد از طرف شرق حرم به عنوان پایین خیابان و از طرف غرب حرم به بالا خیابان شهرت یافت، بالاخیابان به عنوان بست شیخ طوسی و پایین خیابان به عنوان بست شیخ حر عاملی شناخته شد.
جلالی افزود: در دوره‌های مختلف، بست‌ها و ورودی‌های حرم مطهر دچار تغییر و تحولات بسیاری شد، بست‌های شیخ بهایی و شیخ طبرسی در دوره‌ی پهلوی نیز به ورودی‌های حرم اضافه شد، در دوره‌ی جمهوری اسلامی نیز ورودی‌های حرم بیشتر شد، مثل ورودی باب الجواد(ع) و باب الرضا(ع) که اضافه شد.
بست حرم؛ به معنای بست نشستن افراد مجرم به امید عفو در حرم
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی ابراز کرد: به کارگیری عنوان بست با خیابان کشی‌های شرق و غرب حرم امام رضا(ع) در دوره‌ی صفوی هم‌زمان شد و از آنجا عنوان بست رواج پیدا کرد، در مورد حریم بست، تعریف‌های بسیاری وجود دارد، برخی حرم با کوچه‌‌های اطرافش را حریم بست می‌دانند، برخی صحن‌های حرم را به عنوان بست در نظر می‌گیرند، عنوان بست هم از زمانی رایج شد که افرادی که گمان می‌کردند در حقشان ظلمی صورت گرفته به امید اینکه به حقشان برسند در حرم بست می‌نشستند و حتی گاهی مجرمان خطرناک نیز به امید اینکه عفوی در مورد آنها صورت بگیرد و یا از اجرای حکمشان چشم‌پوشی شود در حرم بست می‌نشستند.
جلالی ادامه داد: این بست‌نشینی افراد، معضلی برای حکومت شده بود و برای اینکه این گونه افراد را از حرم خارج کنند و به دارالحکومه تحویل دهند، مقدار کمی آب و غذا در اختیار آنها قرار می‌دادند تا آنها مجبور شوند از حرم خارج شوند، چراکه در آن زمان ورود نیروهای نظامی به حرم به عنوان یک مکان مقدس ممنوع بوده است.
منسوخ شدن بست‌نشینی در اوایل جمهوری اسلامی
وی با اشاره به اینکه در اواخر دوره پهلوی و اوایل جمهوری اسلامی، بست‌نشینی منسوخ شده بود، بیان کرد: فقط در مورد مسئله کشف حجاب مردم آمدند و در حرم بست نشستند.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی با اشاره به نام شیخ طوسی برای ورودی حرم مطهر رضوی، اظهار کرد: دلیل نام‌گذاری ورودی شیخ طوسی یا همان بالاخیابان و یا بست اولیا که بعد از انقلاب به این نام هم شهرت یافت، در واقع این بود که شیخ طوسی یکی از فقهای شیعه در قرن 4 و 5 هجری بود که در دوران آل بویه و سلجوقیان می‌زیست، به احترام ایشان و هنگامی که بست بالا خیابان احیا شد این نام را برای ورودی این قسمت از حرم مطهر انتخاب کردند.
وجود زائرسراهای بسیار؛ در بست شیخ طوسی قبل از دوره قاجار
جلالی در خصوص وضعیت بست شیخ طوسی قبل از دوره قاجار، عنوان کرد: باید گفت که در اطراف این بست زائرسراهای زیادی وجود داشته و محل پرترددی بوده و مشاغل مختلفی از جمله نجاری، حجاری و .... داخل این بست‌ها شکل گرفته بود.
وی ادامه داد: در دوران ناصری، بست شیخ طوسی ورودی ساده‌ای بود که با چهارپایه آجری مشخص می‌شد ولی در دوران احمدشاه، آن سازه دوران ناصری مورد تجدید و مرمت قرار گرفت و به بنای کاشی کاری شده تبدیل شد.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس با بیان اینکه در دوره‌ی پهلوی اول فلکه اول حرم ساخته شد، اظهارکرد: در این دوره حریم بست‌ها که در گذشته محدوده کوچکی بود، بزرگتر و مشخص‌تر شد، همچنین در دوره‌ی پهلوی دوم بست‌ها مورد توجه بیشتری قرار گرفت، در دوره جلال‌الدین تهرانی که تولیت آستان قدس را در آن زمان بر عهده داشت نیز سردری متناسب با معماری اسلامی که دارای تزئینات مقرنس و کاشی کاری و... بود، برای بست شیخ طوسی ساخته شد، این وضعیت تا سال 1354 ادامه داشت.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی ابراز کرد: در سال 1354 فلکه دوم حرم امام رضا(ع) ساخته شد و بناهای پیرامون حرم نیز تخریب شد لذا شکل و شمایل بست‌ها نیز دچار تغییر و تحول شد، بعد از انقلاب اسلامی این بست‌ها احیا شد که در ضلع شمالی ورودی شیخ طوسی کتابخانه مرکزی آستان قدس ساخته و در ضلع جنوبی صحن جمهوری اسلامی بنا شد.
ایوان ساعت؛ مهم‌ترین قسمت بست شیخ طوسی
وی مهم‌ترین قسمت بست شیخ طوسی را ایوان ساعت دانست و عنوان کرد: این ایوان در دوره‌ی شاه عباس اول هم‌زمان با اقدامات عمرانی دیگری که ایشان در مشهد انجام داد، ساخته شد. آخرین تغییرات بست شیخ طوسی مربوط به ساخت ورودی دارالحجه است که در ورودی این بست واقع شده است.
جلالی اظهار کرد: در دوره قاجار ساعتی که ساخت انگلستان بود در ایوان ساعت نصب شد که در واقع قدیمی‌ترین ساعت حرم به حساب می‌آمد و بعد از نصب ساعت بر روی ایوان، این ایوان به عنوان ایوان ساعت شهرت یافت.
وجود کتیبه‌های خط نستعلیق بر روی ایوان ساعت
وی ادامه داد: تزئینات ایوان ساعت یکی از معروف‌ترین و شاخص‌ترین تزئینات است که به روی آن انواع کاشی‌های معرب، کاشی‌های هفت رنگ، کاشی کاری به شکل برجسته، انواع نقوش، طرح‌ها و رنگ‌های مختلف، شمسه و مقرنس و... شکل گرفته است و بر روی این ایوان کتیبه‌هایی به خط نستعلیق نیز مشاهده می‌شود.
اشعاری در مدح امام رضا(ع) و آداب زیارت بر روی کتیه‌های ایوان ساعت
این پژوهشگر بیان کرد: کتبیه‌های موجود بر روی ایوان ساعت شامل موضوعات مختلفی می‌شود، این کتیبه‌ها در قسمت‌های مختلف حرم نیز کاربرد دارد. آیات قرآنی و احادیث از جمله موضوعاتی است که بر روی ایوان ساعت مشاهده می‌شود، این آیات شامل آیاتی از سوره نور، سوره بقره، آیه‌الکرسی، سوره انسان است. بر روی این کتیبه‌های نیز اشعاری در مدح امام رضا(ع) و دلدادگی به ایشان و اشارات به آداب زیارت نیز موجود است.
وی گفت: بعضی از این کتیبه‌ها در دوره‌ی صفویه ساخته شده است و در دوره‌های مختلف به خاطر توسعه حرم و اقدامات عمرانی بارها مورد مرمت قرار گرفته است، برخی دیگر اقدامات عمرانی حرم را توضیح می‌دهد که بیشتر به خط نستعلیق نوشته شده است. اطلاعات دیگری که این کتیبه‌ها در اختیار پژوهشگران قرار می‌دهد، شامل اسامی اشخاص که در ساخت و تعمیر معماری و یا حتی ایوان ساعت دخیل می‌شود که نام علیرضا عباسی، محمدرضا امامی از خوشنویسان دوره صفویه در آنجا آمده است.
جلالی افزود: از خوشنویسان دوره قاجاریه نیز می‌توان به محمد موسوی، ابوالقاسم قدس، محمد شهیدی ، محمد حسین مشهدی اشاره کرد و نام برخی معماران حرم همچون محمد شریف، حسن کاشی پز، معاونیان و...، شاه عباس دوم صفوی و مظفرالدین شاه و حاکمان خراسان در این کتیبه‌ها دیده می‌شود.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی ادامه داد: شعرهای زیادی در مورد افراد سرشناس آن زمان توسط شاعران آستان قدس نیز بر روی این کتیبه‌ها دیده می‌شود، از شاعران آن دوره می‌توان به ملک الشعرای صبوری پدر ملک الشعرای بهار اشاره کرد.
تعمیر صحن حرم؛ یکی از اشعار به کار رفته در کتیبه ایوان ساعت
وی گفت: اشعار بسیاری در خصوص تعمیر صحن حرم، تغییر نام خیابان مشهد به مظفریه در عهد مظفر الدین شاه، ایجاد راه شریف آباد به مشهد بر روی کتیبه‌های ایوان ساعت مشاهده می‌شود.
جلالی گفت: قاب‌های محرابی، نقش گلدان، نقوش اسلیمی، نیم شمسه در زیر سقف ایوان، مقرنس در کمرکش ایوان، گره‌های هندسی، کاشی‌کاری از جمله تزیینات به کار رفته بر روی ایوان ساعت است.
پژوهشگر بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی بیان کرد: از ویژگی دیگر ایوان ساعت، برج ساعت است که در روی آن نصب شده است، برج ساعت دارای پایه‌های کاشی‌کاری شده و سقفی گنبدی شکل است، ساعت این برج تا دوره پهلوی دوم همان ساعت ساخت انگلستان بود و در دوره پهلوی دوم متوجه می‌شوند که به خاطر سنگینی ساعت پایه‌های ایوان سست شده است لذا ساعت را به ایوان جنوبی صحن آزادی انتقال می‌کنند.
وی ادامه داد: بعد از انتقال برج ساعت به صحن آزادی، برای ایوان ساعت بست شیخ طوسی، ساعت اهدایی عبدالحسین معاون التجار یزدی نصب می‌شود این ساعت در سال 1954 کشور هامبورگ ساخته شده است و از ویژگی‌های این ساعت اعداد آن است که به فارسی نوشته شده برخلاف ساعت قدیمی که اعداد آن به رومی نوشته شده بود.
