مساجد؛ تلاقی دین با هنر

به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، مسجد قلب تپنده شهرهای اسلامی و از جمله مهم‌ترین بناهای معماری اسلامی است، ازاین‌رو بررسی نقش معماری و به‌ویژه معماری مساجد در ارتقای هنر اسلامی اهمیت دارد، زیرا مسجد جایگاه تجلی هنر و معماری اسلامی در نظر گرفته می‌شود که هنرهای گوناگون، بر روی فضا و مکان خاصی که ایجاد می‌کند برای ایجاد رابطه میان خدا و خلق او مناسب باشد و در عین شکوه و جلال، آراستگی و تزیین آن، ذهن انسان را به‌جای توجه به خداوند سبحان به خود مشغول نسازد.

هنرهای سنتی ایران با زندگی ارتباط نزدیک دارد و برگرفته از تجارب انسانی است، هنر اسلامی، فراتر از زمان و مکان است و ریشه در عالم تجرد دارد. هنر استفاده‌شده در برخی مساجد تاریخی ایران و جهان نشان می‌دهد که جذابیت این مکان‌های مقدس به زیبایی اجزاء و عناصر داخلی و بیرونی وابسته است، همچنین آثار موجود هنرهای سنتی ایران در جهان نشان می‌دهد که افراد در تمام دوره‌های تاریخی، زندگی باذوق و سلیقه را پسندیده‌اند.

تلاقی دین و هنر اسلامی در مسجد

اسلام اولین دین آسمانی است که نظر انسان را به گستره زیبایی و زینت در آفریده‌ها جلب می‌کند، مساجد و بناهای مذهبی در تاریخ معماری ایران، همواره نقطه اوج هنر و معماری اسلامی بوده است، در معماری اسلامی ایران،‌ بدون شک جنبه‌های ساختمانی و نوآوری در فضاهای مساجد و ایجاد فضایی تازه در سیر تاریخی خود،‌ اهمیت زیادی دارد.

اعجاز نقش، رنگ و نور در فضاسازی معنوی مسجد

مجموعه‌ای از جلوه‌های هنری را می‌توان در مساجد دید و از آن به هنر پرستشگاهی یا هنر قدسی یاد می‌کنند، مساجد پیوندی ناگسستنی بین آثار و هنر گذشتگان در نسل‌های گذشته و قبل ایجاد کرده است. مساجد اسلامی،‌ جلوه‌ای از زیبایی‌های بصری و نمونه بارزی از تلفیق و ارتباط اشکال نمادین با باورهای عمیق اعتقادی است.

دین با هنر نقاط اشتراک بسیاری دارد

زیبایی و زینت، تعبیر مفهوم و عصاره هنرهای زیبا به‌شمار می‌رود و می‌توان ادعا کرد که دین با هنر نقاط اشتراک بسیاری دارد، مساجد به‌عنوان ساختارهای اجتماعی اسلام، به نقش‌آفرینی چندمنظوره در قرون گذشته پرداخته‌اند و تأثیرگذاری چندگانه مساجد در جنبه‌های مختلف سیاسی، فرهنگی و اجتماعی به‌گونه‌ای است که قدرت پاسخ‌گویی به تمام نیازهای بشر را دارد.

تزیین در معماری و هنر اسلامی به‌ویژه در مساجد و مراکز مذهبی نقش ویژه‌ای را به خود اختصاص داده است. نقش نور در معماری اسلامی بر اصل تجلی تأکید دارد و نورافشانی مسجد و تقویت سیستم نوری مساجد علاوه بر اینکه سمبل عرفانی و معنوی هستند، تزئینات مسجد نیز به‌شمار می‌روند.

مسجد، محل تجلی مجموعه‌ای از هنرهایی است که مصداق مسلم هنر شهودی است، به‌عبارت‌دیگر، در مساجد نه‌تنها دین با هنر ملاقات می‌کند، بلکه مهم‌ترین نمودهای هنر اسلامی،‌ معماری مساجد و ویژگی‌های خاص آن است.

معماران مسلمان باذوق و سلیقه فراوان، مساجد را با سبک و شیوه جدید احداث می‌کنند و در این زمینه نوآوری‌های کم‌نظیری ایجاد کرده‌اند که مساجد تاریخی را به زیباترین جاذبه‌های فرهنگی جهان تبدیل کرده است، معماری مساجد، هیبت و شکوهی را به نمایش می‌گذارد که نشان از زیبایی‌شناسی است و منبعی جز ایمان و الهام آسمانی ندارد.

مساجد، عبادتگاه‌های مسلمانان است که قدمت آن‌ها به قرن‌ها قبل بازمی‌گردد، این مکان‌ها، نه‌تنها غرق در فرهنگ و تاریخ مقدس هستند، بلکه ازنظر زیبایی، برخی از آن‌ها چنان غنی هستند که بازدیدکنندگان را از سراسر جهان به خود جلب می‌کنند، جلوه‌های هنری مانند معماری،‌ گچ‌بری،‌ آجرکاری، کاشی‌کاری، مقرنس‌کاری،‌ خوشنویسی و فضاآرایی در نسل‌ها و قرون متمادی،‌ پاک‌ترین و امن‌ترین ملجأ برای هنر اسلامی، مساجد بوده است.

معرفی زیباترین مساجد آسیا

مسجدالحرام، مکه

در نظر بسیاری از افراد، مسجدالحرام در مکه به‌عنوان مقدس‌ترین، قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین مسجد است. کعبه در مرکز این مسجد قرارگرفته است و حدود دو میلیون نفر سالانه برای شرکت در حج، در این مسجد جمع می‌شوند. مسجدالحرام، نه‌تنها بزرگ‌ترین مسجد جهان، بلکه نقطه کانونی برای نمازگزاران اسلامی است، همچنین فضای مسجدالحرام 356 هزار و 800 مترمربع است که کعبه در آن جای دارد.

مسجدالاقصی، بیت‌المقدس

براساس باور مسلمانان، بعد از مسجدالحرام در مکه، این مسجد جدا از موضوع تقدس، ازنظر زیبایی خیره‌کننده است.

مسجدالنبی، عربستان سعودی

مسجدالنبی یا مسجد پیغمبر(ص) به‌عنوان یک از سه مسجد مهم در کنار مسجدالحرام و مسجدالاقصی است و چون آرامگاه پیامبر اسلام(ص) در آن واقع‌شده است، به حرم نبوی معروف است و از زیارتگاه‌های مهم مسلمانان به شمار می‌رود.

مسجد آبی یا مسجد سلطان احمد استانبول

این مسجد در قرن هفدهم ساخته‌شده و دارای 6 مناره است که بر آسمان افراشته شده و تعدادی گنبد که نمای آن را بسیار باشکوه کرده است، این بنا، در ساعات غیر از نماز به روی گردشگران باز است و آن‌ها می‌توانند از مشاهده قابلیت‌های معماری به نمایش گذاشته‌شده لذت ببرند. دیوارهای این مسجد، کاشی‌هایی به رنگ آبی خیره‌کننده دارد و به‌عنوان یکی از مساجد زیبای جهان، قلمداد می‌شود که آرامش در آن بی‌نظیر است.

قبه‎الصخره در بیت‌المقدس

یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین آثار معماری اسلامی بعد از مسجدالاقصی در بیت‌المقدس است، این مسجد، معمولاً با مسجدالاقصی، اشتباه گرفته می‌شود، زیرا بسیار نزدیک هم هستند و برخی از محققان بر این باورند که این مکان همان‌جایی است که حضرت محمد(ص) به معراج رفته است.

مسجد سلیمانیه، استانبول

این مسجد را معمار بزرگ عثمانی خواجه معمار سنان آغا، به دستور پادشاه عثمانی سلطان سلیمان اول ساخته است. این بنا، دومین مسجد بزرگ استانبول و از بزرگ‌ترین مساجدی است که تاب حال ساخته‌شده است و سبک معماری این مسجد، معماری بیزانسی و اسلامی است.

مسجد شاه‌فیصل، اسلام‌آباد پاکستان

این بنا، شبیه چادر بادیه‌نشینان طراحی‌شده و همچنان بزرگ‌ترین مسجد پاکستان است، این مسجد به دلیل طراحی عجیب‌وغریب و شکل عالی، معروف است.

مسجد زاهر، مالزی

این مسجد را بسیاری، به‌عنوان زیباترین مسجد می‌شناسند و در سال 1912 ساخته‌شده و هر ساله میزبان مسابقات قرآنی کشور مالزی است.

مسجد اموی، دمشق

گمان می‌رود در این مسجد مقدس، یحیی بن زکریا دفن شده است. این بنا، به‌عنوان تنها بازمانده دوران اموی در دمشق است و هنرمندان ایرانی، مصری، رومی، تونسی و مناطق دیگر در هشت سال با 12 هزار کارگر آن را بازسازی کردند.

مسجد جامع بورسا، ترکیه

این مسجد حدود 20 گنبد دارد و نقاشی‌های دیواری موجود در آن، تقریباً 500 سال قدمت دارد.

مسجد کریستال، مالزی

این مسجد با استفاده از کریستال، شیشه و استیل ساخته‌شده است و با توجه به ظرفیت محدودی که دارد، اما جاذبه‌ای بی‌نظیر است.

مسجد جامع شیخ زاید، ابوظبی

مسجد جامع شیخ زاید در شهر ابوظبی (پایتخت امارات متحده عربی) شگفتی معماری است که نقوش اسلامی از فرهنگ‌های مختلف در سراسر جهان را باهم ادغام می‌کند.

این مسجد بعد از مسجدالحرام، مسجدالنبی و مسجدالاقصی به‌عنوان چهارمین مسجد بزرگ جهان و از نقاط دیدنی امارات متحده عربی است.

به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین مساجد جهان، 82 گنبد سفید درخشان، 1000 ستون سفید، لوستر پوشیده از سنگ‌های قیمتی، استخرهای انعکاسی و فرش دستباف آن را می‌توان از مهم‌ترین موارد دیدنی آن برشمرد. مسجد جامع شیخ زاید با خط‌مشی، درهای باز و ظرفیت حیرت‌انگیز برای بیش از 40 هزار نمازگزار و بازدیدکننده، شاهکاری هنری است که جمعیتی از سراسر جهان را به خود جلب می‌کند و مکانی با بزرگ‌ترین فرش جهان، بدون شک باشکوه‌ترین مساجد است.

مسجد جامع شی‌آن، چین

مسجد جامع شی‌آن، از قدیمی‌ترین و بزرگ‌ترین مساجدی است که تاکنون در چین شناخته‌شده است، این بنادر سال 742 با ترکیبی از سبک معماری سنتی چینی و هنر اسلامی تأسیس‌شده است.

مسجد پوچونگ پردانا، مالزی

این بنا، زیباترین مسجد در کشور مالزی معرفی‌شده است و اعتقاد بر این است که این مسجد بر روی آب شناور است و در این مکان، می‌توانید بهترین عکس‌ها را در بازتاب شگفت‌انگیز نور بگیرید.

مسجد پوترا در مالزی

این مسجد بزرگ در کنار دریاچه پوتراجایا، قرار دارد و معماری باشکوه، با گنبد پرنقش‌ و نگار و گنبد صورتی و طراحی سنتی و مدرن خیره‌کننده‌ای دارد، در خارج از زمان مساجد، از بازدیدکنندگان غیرمسلمان دعوت می‌شود تا از داخل بازدید کنند تا تلفیق معماری مالایی و خاورمیانه را مشاهده کنند، این مسجد بارنگ جذاب صورتی و مناره‌های 160 متری به‌عنوان مکانی برجسته و مدرن شناخته می‌شود.

مسجد ایاصوفیه در استانبول

این مسجد در ابتدا به‌عنوان کلیسای مسیحی ارتدوکس، کلیسای جامع کاتولیک رومی و مسجد عثمانی استفاده‌شده است و بعدها مسجد ایاصوفیه شد و این بنا، نه‌تنها قرن‌ها در برابر زلزله مقاوم بوده، بلکه شاهد تاج‌گذاری سلاطین شاهنشاهی بوده است.

مسجد جامع سلطان قابوس

مسجد جامع سلطان قابوس، با بیش از 20 هزار نمازگزار، از مشهورترین مکان‌های عمان است و در سال 2001 سلطان عمان آن را افتتاح کرد و فرش دستباف ایرانی آن سال‌ها موردتوجه قرارگرفته است. پنج مناره مسجد جامع سلطان قابوس، نمایانگر پنج ستون اسلام و طرح آن با نقوش رنگارنگ با دست تزیین‌شده است و تورمجازی از این مسجد می‌تواند برای این روزها که امکان بازدید حضوری کمتر است، راهکار مناسبی باشد.

مسجد جامع دهلی یا مسجد جهان‌نما

مسجد جامع دهلی در هندوستان، بزرگ‌ترین مسجد در این کشور است، با فضایی که می‌تواند میزبان 25 هزار نمازگزار باشد، گردشگران می‌توانند بعد از ورود به مسجد از پله‌های باریک مناره‌های 40متری بالا بروند، اما افرادی که دوربین‌دارند، برای عکس گرفتن باید هزینه اندکی بپردازند.

مسجد نصیرالملک شیراز

این مسجد به دلیل مجموعه‌ای از زیبایی‌ها مشهور است، فضای داخلی مسجد که تلفیقی از نور و پرسش را دارد، شاهکاری در طراحی است. در اواخر قرن 19 این مسجد به دستور میرزا حسنعلی معروف به نصیر الملک، ساخته‌شده، ساخت آن 12 سال زمان برده و در سال 1888 به پایان رسیده است. شیشه‌های رنگی با تابش نور خورشید، باعث رنگ‌آمیزی کف و دیوارها می‌شوند و این مسجد از گردشگران با هر فرهنگ و اعتقادی، دعوت می‌کند تا از این زیبایی تاریخی بازدید کنند.

مکان‌های اندکی هستند که از نظر معماری با مساجد ایرانی قابل قیاس باشند، زیرا در این مکان‌ها ترکیبی از طرح‌‌های هندسی، تقارن و رنگ‌های جذابی به کار رفته‌است که بازدیدکنندگان و افراد بومی را مجذوب خود خواهد کرد.

مسجد شاه چراغ، شیراز

شاه چراغ، مسجد و آرامگاه احمد بن موسی، پسر ارشد امام موسی کاظم(ع)(امام هفتم شیعیان) و همچنین محمد‌‌بن‌موسی از برادران علی‌‌بن‌موسی الرضا(ع) است. این مسجد با کاشی‌کاری زیبا و مناره‌های طلایی و گنبد آبی جلوه‌ای زیبا دارد و قسمت داخلی مسجد نیز با هزاران خرده آینه تزیین شده که در نوع خود بی‌نظیر است و عجیب نیست که نام شاه‌چراغ را بر آن گذاشته‌اند.

مسجد امام، اصفهان

مسجد امام اصفهان، یکی از زیباترین مساجد ایران(به دلیل کاشی‌کاری آبی‌رنگ) است و به عنوان شاهکاری از معماری و هنر محسوب می‌شود. کاشی‌های هفت‌رنگ، کتیبه‌های خوشنویسی‌شده و سنگ‌های مرمری در این مسجد در نهایت زیبایی و ظرافت طراحی و ساخته شده است.

مسجد شیخ لطف‌الله، اصفهان

این مسجد در همسایگی مسجد امام و از زیباترین مساجد ایران است و برخلاف مساجد دیگر مناره ندارد و همین موضوع نیز عاملی برای شهرت این مسجد شده است. کاشی های کرم‌رنگ این گنبد زیبا در جهت تغییر خورشید در روز، تغییر رنگ می‌یابد و صورتی می‌شود.

کاشی‌های معرق‌کاری‌شده داخلی و بیرونی مسجد شیخ‌ لطف‌الله و کتیبه‌های آن(با خط ثلث) کانون توجه بسیاری از گردشگران است.

حرم حضرت فاطمه معصومه(س)، قم

این مسجد که آرامگاه خواهر امام رضا(ع)، امام هشتم شیعیان است با نقوش هندسی و نقش و نگارهای منحصر به فرد زنانه به این مکان مقدس جلوه‌ای خاص بخشیده است.

مسجد جامع یزد

مناره‌های دوقلوی مسجد جامع یزد 52 متر (171 فوت) ارتفاع دارد. افرادی بر این باورند که این مسجد زمانی(دوره ساسانی) آتشکده در قرن 15 بوده است.

کتیبه‌های مسجد به خط کوفی و ثلث بر روی کاشی لاجوردی است و فضای داخلی مسجد مملو از کاشی‌های زیبا، خط کوفی و گچ‌بری‌هایی است که همگی جلوه‌ای خاص دارند.

آرامگاه شیخ صفی‌الدین اردبیلی

این آرامگاه از مکان‌های تاریخی و باستانی شهر اردبیل از آثار ثبت‌شده ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو است.

ساختار و تزئینات این مسجد، تلفیقی از اصول معماری و سنت‌های ایرانی و تصوف است.

مسجد کبود، تبریز

با گذشت زمان و تخریب زلزله سال 1158 هجری که خسارات‌هایی به این مسجد وارد کرده است، اما زیبایی این مسجد هنوز پابرجاست. رنگ لاجوردی در این مسجد که در کاشی‌کاری متنوع این مسجد دیده می‌شود و کتیبه‌هایی به خط کوفی و ثلث و بنای اصلی آجری عاملی برای قرارگرفتن در فهرست زیباترین مساجد ایرانی را برای این مسجد بوده است.

مسجد گوهرشاد مشهد

مسجد گوهرشاد به دستور گوهرشاد، همسر حاکم سلسله تیموری در قرن 15 ساخته شد. این مسجد که زمانی مسجدی مستقل بود، در حرم امام رضا (ع) قرار گرفته و به عنوان مکانی پر از زائر است. گنبد آبی این مسجد، تضاد زیبایی به گنبد طلایی حرم امام هشتم بخشیده است. گنبد مسجد گوهرشاد، حدود ۴۱ متر ارتفاع دارد و با آجرهای لعابی و خط کوفی تزئین شده است. دو مناره مسجد نیز ارتفاعی ۴۳ متری دارند.

گردآورنده: محبوبه محمدآبادی، خبرنگار ایکنای خراسان رضوی

منابع:
مهدلو. روح‌الله. (1399). اعجاز نقش، رنگ و نور در فضاسازی معنوی مسجد. https://rasekhoon.net
انصاری. مجتبی. (پاییز 1381). بررسی نقش معماری در ارتقای هنر اسلامی با تأکید بر مساجد ایرانی
اکبری. محمدحسین. (1394). بررسی نقش معماری در ارتقای هنر اسلامی با تأکید بر مساجد ایرانی نمونه موردی: مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان. https://civilica.com/doc/531525
https://sg.asiatatler.com
www.ootlah.com
www.usnews.com
https://seasia.co/
www.dailysabah.com
www.shiawaves.net
theculturetrip.com
www.holidayme.com