کنش‌ها و واکنش‌های اخلاقی جهان هستی
استاد حوزه و دانشگاه گفت: آیات قرآن ما را به این حقیقت رهمنون می‌سازد که جهان هستی و همه پدیده‌ها و ذرات این جهان، پیوسته در تعامل و ترابطی اخلاقی با انساناند و رفتارهای اخلاقی، واکنشِ اخلاقی را به دنبال دارد.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی‌اکبر حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن در یازدهمین یادداشت خود به خبرگزاری ایکنا از قم در خصوص فرآیند تربیت اخلاقی در قرآن سخن گفت که شرح این یادداشت در ادامه آمده است:
در یادداشتهای پیشین، به عناصری که تحولات اخلاقی انسان را فراهم میکرد، اشاره شد و بیان شد که در فرآیند تحول اخلاقی، شناخت‌ها، گرایش‌ها، کنش‌ها و رفتارها اخلاقی در هم تنیده هستند.
در این یادداشت برخی شناخت‌های هستی‌شناسانه قرآن کریم مورد توجه قرار می‌گیرد؛ قرآن جهانی را به ما معرفی می‌کند که از شعور، ادراک و هویتی اخلاق برخوردار است. متن این یادداشت به شرح زیر است:
پدیده‌های جهان و همه ذرات هستی نسبت به رفتارهای اخلاقی انسان واکنش نشان می‌دهند و این اصل قرآنی، یکی از مبانیِ هستی‌شناختی قرآنی است و می‌تواند نقشی اعجابانگیز در زیستن اخلاقی داشته باشد. باید این اصل را یکی از پیش‌نیازهای شناختیِ قرآنیِ تحول اخلاقی بهحساب آورد. چنانکه این اصلِ شناختی، در تبیین قرآنی نسبت دین و اخلاق و تأثیر دین در زیست اخلاقی نیز راهگشا خواهد بود.[1]
در نظام اخلاقی قرآن، جهان آفرینش و همه پدیده‌ها و ذرات آن از درک و شعور برخوردارند و آگاهانه و آزادانه بندگی خدا را پذیرفتهاند و با میل اشتیاق و نه از سر اکراه و اجبار، آفریننده و پروردگار خود را ستایش می‌کنند.
در هستی‌شناسی قرآنی، همه پدیده‌های هستی دارای شعور و ادراک بوده از هویتی اخلاقی برخوردارند و در مواجه با کنشهای اخلاقی انسان واکنش اخلاقی نشان می‌دهند.
در نظام اخلاقی مبتنی بر قرآن، عوامل شناختی پرشماری برای پایبندی به الزامات اخلاقی پیشبینی شده است. در یادداشت دهم بهتفصیل بیان شده که موثرترین عاملِ شناختیِ بازدارنده، در زندگی انسانها باورداشت به حضور مستمر خداوند در جهان هستی و آگاهی و بینایی او نسبت به رفتارهای انسان است. از این عامل شناختی به شناخت الهیاتی تعبیر شد.
دومین عامل شناختی بازدارنده، که در این یادداشت مدار بررسی و تحلیل قرار می‌گیرد. نظارت و آگاهی جهان هستی و اعضای و جوارج انسان نسبت به رفتارهای انسان و واکنش اخلاقی در برابر این رفتارها است. از ملزومات این مبانی الهیاتی و هستی شناختی قرآن آن است که باورمندان به این مبانی قرآنی، نمی‌توانند در رفتارهای خود نسبت به این شناخت‌ها و باورها بی‌تفاوت باشند.
براساس مبانیِ اخلاق قرآنی، اعضا و جوارح انسان نیز مأموران خدا هستند و همه اعمال خوب و بد ما را ثبت می‌کنند و در روز رستاخیز و در هنگام حساب‌رسی در بارگاه الهی شهادت می‌دهند. در بعضی سوره‌ها مانند فصلت و سجده خدا در مورد شهادت اعضای بدن انسان در روز قیامت سخن گفته‌است. «وَ قالُوا لِجُلُودِهِمْ لِمَ شَهِدْتُمْ عَلَيْنا قالُوا أَنْطَقَنَا اللَّهُ الَّذي أَنْطَقَ كُلَّ شَيْءٍ وَ هُوَ خَلَقَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ وَ إِلَيْهِ تُرْجَعُونَ؛ آنها به پوستهاى تنشان مىگويند: «چرا بر ضدّ ما گواهى داديد؟!» آنها جواب مىدهند: «همان خدايى كه هر موجودى را به نطق درآورده ما را گويا ساخته و او شما را نخستين بار آفريد، و بازگشتتان بسوى اوست» (فصلت: 21). در برخی روایت می‌خوانیم زمینی که انسان بر روی آن عبادت می‌کند روز قیامت بر علیه یا له انسان شهادت می‌دهد. بدیهی است که اگر پدیده‌های جهان برعلیه یا به نفع انسان شهادت دهند نمی‌توانند فاقد علم و شعور باشند!
در آیات متعددی به تسبیح و حمد همه پدیده های جهان اشاره شده است مانند: آیه 44 سوره اسرا « تُسَبِّحُ لَهُ السَّماواتُ السَّبْعُ وَ الْأَرْضُ وَ مَنْ فيهِنَّ وَ إِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلاَّ يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ؛ آسمانهاى هفتگانه و زمين و كسانى كه در آنها هستند، همه تسبيح‌گوی پروردگارند، هر موجودى، تسبيح و حمد او مىگويد ولى شما تسبيح آنها را نمىفهميد، او بردبار و آمرزنده است».
افزون بر این آیات، هفت سوره از سورههای قرآن نیز با نام «مسبحات»[2] با تسبیحگویی اجزای هستی آغاز شده و بر این نکته تأکید می‌کنند که جهان هستی جهانی با شعور و ادارک است. نکته جالب توجه و حائز اهمیت در آیه 44 سوره اسرا آن است که خداوند پس از واگویی این حقیقت هستی شناختی که همه جهان در حال تسبیح و ستایش پروردگار خود هستند، «وَ لكِنْ لا تَفْقَهُونَ تَسْبيحَهُمْ ولى شما تسبيح آنها را نمىفهميد در این فراز آیه شاهد نوعی نکوهش و توبیخ هستیم»؛ براساس مضمون این آیه، گویی خداوند انتظار دارد که همه انسانها با توجه به استعدادهایی که خداوند به آنان ارزانی داشته، از این حقیقت آگاه باشند. مولوی در دو بیت ذیل به این نکته قرآن اشاره می‌کند:
جمله ی ذرّات عالم در نهــان با تو می گویند روزان و شبــان
ما سمیعیم و بصیریم و هشیم با شمـــا نامحـرمان ما ناخوشیـم[3]
در فراز پایانی آیه 44 اسراء «إِنَّهُ كانَ حَليماً غَفُوراً او بردبار و آمرزنده است»، صفت بردباری و بخشش الهی بازگو شده است. بهکارگیر هریک از اوصاف الهی در پایان آیهها به مثابه دلیلی است برای مضمون آیه. بنابراین تنها زمانی وصف بخشش در آیه 44 اسرا معنا خواهد داشت که در مضمون آیه، به جرم و خطایی از سوی انسان اشاره شده باشد. این اصل تفسیری نیز میتوان شاهد صحت این برداشت یاد شده باشد.
در آیه 41 سوره نور آیه بار دیگر با پرسش اقراری به اصل شناختی شعورمندی جهان اشاره می شود. « أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُسَبِّحُ لَهُ مَن فىِ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الطَّيرْ صَفَّاتٍ ؛ آيا نديدى تمام آنان كه در آسمانها و زمينند براى خدا تسبيح مىكنند، و همچنين پرندگان به هنگامى كه بر فراز آسمان بال گستردهاند؟! هر يك از آنها نماز و تسبيح خود را مىداند و خداوند به آنچه انجام مي‌دهند داناست!». نکته حائز اهمیت در هستی‌شناختی قرآنی در آیه 41 نور آن است که خداوند در این آیه با صراحت و تأکید بیان می‌کند که بدون تردید، همه موجودات هستی، عالمانه و آگاهانه خدای خود را تسبیح و ستایش می‌کنند «كلُ قَدْ عَلِمَ صَلَاتَهُ وَ تَسْبِيحَهُ وَ اللَّهُ عَلِيمُ بِمَا يَفْعَلُونَ؛ هر يك از آنها نماز و تسبيح خود را مىداند و خداوند به آنچه انجام مي‌دهند داناست!»
روزی پیامبر گرامی اسلام، در مکه با ابوجهل که یکی از سرکرده‌های مشرکان و از دشمنان لجوج پیامبر اسلام بود روبرو می‌شود. ابوجهل به خواست خداوند و مشیت و اراده الهی می‌تواند صدای ذکر و تسبیح سنگ ریزه‌هایی را که در دستان پیامبر بود بشنود.
در سوره آیه ۵۲ هود از زبان حضرت هود (ع) به نمونه‌ای از واکنش‌های اخلاقیِ پدیده‌های جهان نسبت به رفتارهای اخلاقی انسان بیان شده است «وَ يَقَوْمِ اسْتَغْفِرُواْ رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُواْ إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّمَاءَ عَلَيْكُم مِّدْرَارًا وَ يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلىَ قُوَّتِكُمْ وَ لَا تَتَوَلَّوْاْ مجُرِمِينَ؛ اگر توبه کنید خدا دُرّ باران را از آسمان برای شما سرازیر می‌کند و میوه‌های شما را فزونی می‌بخشد». در آیه‌های فراوان قرآنی به واکنش‌های اخلاقی جهان مادی اشاره شده است. (بقره: 59؛ اعراف: 101)
1- نسبت دین و اخلاق از مباحث مهم در فلسفه اخلاق و از چالشهای دیرینه اخلاقپژوهی معاصر است و از مبانی نقش آفرین در هویت نظامهای اخلاقی که نقشی اساسی در میزان پایبندی به الزامات اخلاقی ایفا می‌کند.
2- در بيان و تعريف مسبحات گفته اند سوره‌هايى مي باشند كه با" سبح للَّه" يا" یسبح للَّه" آغاز مى‌شوند و آن پنج سوره است: سوره حدید ، حشر ، صف ، جمعه و تغابن. بعضي ديگر گفته اند مسبحات سوره هايي هستند كه با كلمه اي از ماده "سبح" شروع شوند و بنا بر اين تعريف مسبحات عبارتند از پنج سوره بالا و سوره هاي اسراء (كه با "سبحان" شروع مي شود) و الاعلی (كه با "سبِّح" شروع مي گردد). گر چه بنا بر تعريف بالا مسبحات هفت سوره هستند ولي ظاهرا پنج سوره در روایات به اين نام مشهورند و نسبت به تلاوت آنها تشویق فراوانی شده است.
3- مولانا، مثنوی، دفتر سوم، ابیات 1021-1019.
انتهای پیام
