«صیام» روشی سلوکی برای تقوای الهی است

 

در آیه 183 سوره بقره آمده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ؛ ای اهل ایمان، بر شما هم روزه واجب گردید چنانکه امم گذشته را فرض شده بود، و این دستور برای آن است که پاک و پرهیزکار شوید» صیام در لغت مطلق الامساک است. البته اینجا در صوم و صیام معنای اصطلاحی مد نظر است. «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ» هم جمله خبری است که اراده انشاء شده است. لذا اولاً این صیام در ایام معدودات و ثانیاً در ماه مبارک رمضان است و حکمت آن نیز «لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» است تا وقتی انسان با صیام، شهوات حرام را ترک کند زمینه فراهم می‌شود تا تقوای از معاصی هم پیدا کند. در واقع صیام یک روش سلوکی برای تقوای الهی و پرهیز از محرمات است. لذا صیام برای همه ملل واجب شد.

 

البته برای یهودیان و مسیحیان، صیام چهل روزه توصیه شده است و خود حضرت موسی و مسیح هم چهل روز روزه گرفتند. در واقع «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ»، سه طایفه را مستثنا کرده است که شامل افراد مریض، مسافر و مطیق است، یعنی کسی‌که می‌تواند روزه بگیرد اما برای وی مشقت کبیره در پی دارد. خداوند سبحان برای طایفه اول و دوم قضای روزه را واجب کرده، اما برای طایفه سوم فرموده است که به اطعام مساکین بپردازند. از باب تناسب حکم موضوع مشخص می‌شود مریضی که باید قضای روزه را به جای بیاورد کسی است که خوب می‌شود، اما مورد سوم کسانی هستند که خوب نمی‌شوند.

 

همچنین خداوند در قرآن کریم فرموده است: «شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَىٰ وَالْفُرْقَانِ ۚ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ ۖ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ ۗ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ؛ ماه رمضان ماهی است که در آن قرآن برای هدایت بشر و راهنمایی و امتیاز حق از باطل نازل شد. پس هر که ماه رمضان را دریابد، باید آن را روزه بدارد و هر که ناخوش یا در سفر باشد (به شماره آنچه روزه خورده است) از ما‌ه‌های دیگر روزه دارد که خداوند برای شما حکم را آسان خواسته و تکلیف را مشکل نگرفته و خواسته تا اینکه عدد روزه را تکمیل و خدا را به عظمت یاد کنید که شما را هدایت فرمود. باشد که (از این نعمت بزرگ) سپاسگزار شوید» (بقره/ 185) این هم دلالت بر وجوب روزه دارد. برخی وجه جمع بحث نزول قرآن در ماه مبارک رمضان و شب قدر با بعثت پیغمبر در 27 رجب را اینگونه دانسته‌اند که آیات کثیره قرآن در شب قدر نازل شده اما در 27 رجب فقط پنج آیه اول سوره علق نازل شد. 

 

در آیه 286 سوره بقره آمده است: «لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا ۚ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ ۗ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا ۚ رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا ۚ رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ ۖ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا ۚ أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ ؛ خدا هیچ کس را تکلیف نکند مگر به قدر توانایی او، نیکیهای هر کس به سود او و بدیهایش نیز به زیان خود اوست. پروردگارا، ما را بر آنچه به فراموشی یا به خطا کرده‌ایم مؤاخذه مکن. پروردگارا، تکلیف گران و طاقت‌فرسا که بر پیشینیان ما نهاده‌ای بر ما مگذار. پروردگارا، بار تکلیفی فوق طاقت ما بر دوش ما منه، و بیامرز و ببخش گناه ما را و بر ما رحمت فرما، تنها آقای ما و یاور ما تویی. پس ما را بر گروه کافران یاری فرما» قدرت شرط تکلیف است حال اگر کسی قدرت دارد اما تکلیف برای وی حَرَج آور است نفی حرج می‌کند. در اینجا سه مصداق روزه بیان شده است که قبلاً به آن اشاره کردیم. در آیه 187 هم به چند حکم شرعی روزه اشاره شده است.

 

در ادامه به روایات می‌پردازیم. در ذیل آیه 183 روایت از امام صادق(ع) داریم که فرمود: این آیه در خصوص مؤمنین است اما در روایت دیگری که در سه تفسیر نور الثقلین، برهان و عیاشی داریم از مام صادق(ع) نقل شده که احکام روزه شامل همه و حتی گمراهان و منافقان می‌شود ولی برای اهل ایمان نتیجه « لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» خواهد بود. از امام حسن مجتبی(ع) نیز روایت است که فرمود: یکی از یهود نزد پیامبر آمد و پرسید که چرا خداوند روزه را بر امت تو به مدت سی روز و بر بقیه ملت‌ها به میزان بیشتری واجب کرده است که پیامبر(ص) فرمود وقتی حضرت آدم از آن میوه خورد به مدت سی روز در شکم وی باقی ماند. لذا خداوند سی روز گرسنگی و تشنگی را به مدت سی روز بر اهل آدم واجب کرد، اما اجازه داد در طول شب بخورند و بیاشامند. در اینجا بیان نشده که چرا برای یهودیان و مسیحیان چهل روز واجب شد.

 

روایت بعدی از امام رضا(ع) است که در نورالثقلین آمده اما به صورت تفصیلی‌تر در علل‌الشرایع آمده است که فرمود: اگر بپرسند چرا روزه واجب شده پاسخ این است که انسان درد گرسنگی و تشنگی را درک کرده و از این طریق به فقر و کم توشه‌ بودن خود در جهان آخرت پی ببرد و از طریق روزه‌دار بر اثر ناراحتی‌هایی که از گرسنگی و تشنگی برای وی به وجود می‌آید فروتنی نشان دهد و اجر ثواب کار خود را به خدا بسپارد و سختی گرسنگی و تشنگی را بفهمد تا در نهایت مستحق اجر و ثواب شود. ثمرات دیگر این است که از طغیان شهوات جلوگیری کرده و کنترل هوای نفس می‌کند، موجب عبرت و موعظه است، به انجام تکالیف الهی تشویق و به عوالم دیگر راهنمایی می‌کند. بنابراین باید بفهمد که فقرا و مساکین چه دردی می‌کشند و هم اثر تربیتی، اخلاقی و اخروی دارد. خداوند راه سلوک را هم به انسان نشان می‌دهد که چگونه بر شهوت خود غلبه کند و راه آن هم روزه است.

 

در روایت دیگری از امام صادق(ع) نقل شده که فرمود: خداوند روزه ماه رمضان را بر هیچ‌کدام از امت‌های پیشین واجب نکرد و از وی درباره آیه 183 سوره بقره سؤال می‌پرسد. ایشان می‌فرمایند روزه را خداوند بر همه واجب کرد اما روزه ماه رمضان را بر رسول گرامی اسلام و امت ایشان واجب کرد. روایت دیگر هم از امام صادق(ع) که اولین چیزی که خداوند واجب کرد روزه بود. سپس می‌فرمایند: زمانی‌که خداوند پیامبرش را مبعوث کرد برای او و امتش، فضیلت ماه رمضان را برگزید، در حالی‌ که قبل از اینکه آیه «شَهْرُ رَمَضانَ» نازل شود مردم روزه‌های دیگری را در طول سال می‌گرفتند اما در ماه رمضان نبود. این روایت در صفحه 162 جلد اول تفسیر قمی بیان شده است. در روایت دیگری از امام سجاد(ع) آمده است که فرمود ما به خاطر روزه ماه مبارک رمضان برگزیده شده‌ایم. در دعای چهل و چهارم صحیفه به این موضوع اشاره شده است.