هیچ روشی هم‌عرض روش تفسیری شهیدصدر نیست

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام و المسلمین سعید بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم، شامگاه هفتم اردیبهشت‌ماه در نشست علمی «صحبت صدر» گفت: شهید صدر تفسیر موضوعی را هفتم فروردین ماه ۱۳۵۸ یعنی ۴۶ روز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی آغاز کرد. زمانی که سوسیالیسم و لیبرالیسم بر جهان مسلط بود و گفتمان اسلامی را مطرح کرد. این در حالی است که روشنفکران نوعاً به یکی از این دو ایسم یا التقاط‌هایی، چون مارکسیست و لیبرالیست اسلامی گرایش داشتند.

وی با بیان اینکه تفسیر موضوعی وی پشتیبانی علمی از حرکت انقلاب اسلامی به عنوان آخرین محصول علمی ایشان بود، افزود: ما از روش تفسیری وی غفلت کرده‌ایم و در بسیاری از مباحث روش تفسیری نادیده گرفته شده است. شهیدصدر تصریح دارد که ما از تفسیر موضوعی این را مراد نمی‌کنیم که آیات مرتبط با یک موضوع را دسته‌بندی و جمع‌بندی کنیم؛ در نگاه ایشان هدف این تفسیر دستیابی به نظریه است و این نقطه ممتاز ایشان از تمامی کسانی است که مدعی روش تفسیر موضوعی هستند. تاکنون ندیده‌ام کسی این روش را با تأکید بر نظریه‌پردازی مطرح کرده باشد.

بهمنی تصریح کرد: وی رسالت تفسیر موضوعی را نظریه‌پردازی می‌داند، ولی باز هر نوع نظریه مد نظر ایشان نیست؛ وی هیچ‌گاه نظریات خرد و متوسط را از مطالعه قرآن مراد نکرد، بلکه نظریات کلان و جهان‌شمول مد نظر شهید بوده است. وی مسائل بشر را گرفته و به محضر قرآن برده تا از قرآن پاسخ بگیرد، نه اینکه مسائل قرآن را به دانش بشر عرضه کند و پاسخ بگیرد؛ در حالی که معمولاً مفسران برای تیّمن و تبرّک قرآن را دست گرفته و از آغاز تا انتها معنا می‌کند، بدون اینکه مسئله‌ای را به محضر قرآن ببرند.

کلان‌نگری در روش تفسیری شهیدصدر

 

بهمنی اضافه کرد: مفسر موضوعی آن گونه که شهید تعریف می‌کند، مسئله‌شناس کلان و جهانی و برای عموم بشریت است؛ مسائل کلان هم در ظرف زمان قرار دارند؛ یعنی او سراغ مسائل هزار سال و چند قرن قبل نرفت یا اینکه تفننّی بخواهد مسائل دهه‌های آینده را به صورت تخمینی مدنظر قرار بدهد؛ لذا او به مسائل عصر خود توجه کرد. پس مفسر موضوعی به روش صدر زمان شناس هم هست.

بهمنی اظهار کرد: ایشان تشخیص داد که نخبگان جهان اسلام مبتلا به ماتریالیست تاریخی هستند یا نخبگان فکری در مسائل اقتصادی، راه‌حل‌های غیربومی ارائه می‌کنند، بنابراین در «اقتصادنا» مبانی پایه اقتصاد اسلامی را بیان کرد. این طور نبود که او به کوچه‌های نجف و محله خود بنگرد، بلکه کل مسلمین جهان را مورد توجه قرار می‌داد. لازمه این نظریه‌پردازی هم کل‌نگری در قرآن و نه مطالعه جزئی آیات است. این از ویژگی‌های فوق‌العاده شهید صدر بود.

عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن با بیان اینکه نظریات وی اندیشه اسلامی را در برابر همه مکاتب دیگر قرار می‌دهد، اضافه کرد: کسانی را داریم که در مطالعه جرئی‌نگر در آیات بسیار قوی هستند، ولی در کل‌نگری نمی‌توانند انسجام فکری داشته باشند و رویکرد نظریه‌پردازی داشته باشند، ولی شهید صدر این طور نبود. همین مسئله سبب شد تا تفسیر موضوعی ایشان را از بقیه تفاسیر جدا کند.

عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن ادامه داد: یکی دیگر از ویژگی‌های روش تفسیر صدر این است که با کل‌نگری در برابر مکاتب دیگر ایستاد، بدون اینکه دچار التقاط شود؛ در دو دهه اخیر مواردی داشتیم. کسانی مفسر قرآن بودند و انبوهی از برداشت‌های جزئی و دلالات تفصیلی داشتند، ولی بعد از ۳۰ سال گذشت از انقلاب در بیانیه‌ای مطرح می‌کند که طرفدار اقتصاد لیبرال هستم؛ یعنی گرفتار التقاط شدند.

عدم تنافی با سایر روش‌های تفسیری

 

وی اضافه کرد: ویژگی دیگر تفسیر موضوعی شهیدصدر این است که وی به نوعی آن را قالب‌بندی کرده است که با هیچ روش معتبری منافات ندارد؛ در برابر تفسیر ترتیبی نوشته شده، ولی خودشان می‌گویند که این تفسیر مکمّل تفسیر ترتیبی است؛ تفاسیری چون ترتیب نزول را در عرض تفسیر شهیدصدر قرار می‌دهند، ولی این طور نیست؛ بنده هیچ روش معتبری نیافتم که در عرض روش تفسیر صدر باشد و همه روش‌های معتبر تفسیری گذشته را در خود هضم کرده است. حتی می‌تواند روش‌هایی را که در آینده کشف می‌شوند را دربرگیرد.  

بهمنی تصریح کرد: صدر گزاره‌های قرآنی را علمی تجربه‌پذیر، فرازمان و فرامکان می‌داند؛ لذا قواعد علمی متقن مانند آنچه در ریاضی و فیزیک وجود دارد به ما می‌دهد؛ یعنی می‌گوید که اگر جوامعی مبتلا به فلان صفات شوند به فلان وضع خواهند رسید؛ یعنی گزاره‌های تجربی به ما می‌دهد، ولی مبتنی بر داده‌های وحیانی است؛ در علوم تجربی می‌گویند الف ب هست، چون تجربه ثابت کرده یا در فلسفه می‌گویند که الف ب هست، چون ج می‌گوید، ولی در بیان شهیدصدر می‌گوید الف ب هست، چون خالق الف و ب می‌گوید.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی اضافه کرد: برخی میان سنت‌های اجتماعی و تاریخی خلط می‌کنند. در صورتی که سنن اجتماعی امر اعمی است؛ میان تمدن، متن و تاریخ رابطه نزدیک وجود دارد، ولی هر مجموعه‌ای امت و سنن اجتماعی تولید نمی‌کند. بنابراین صدر به صورت منحصر به فرد نظریه‌پردازی را هدف قرار داده است.