نقش حیاتی دوست در سرنوشت انسان

حجت‌الاسلام والمسلمین فرج‌الله میرعرب، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم در گفت‌‌وگو با ایکنا از قم بر اساس تفسیر آیات ۲۷ تا ۲۹ سوره فرقان از جزء ۱۹، بیان کرد: در آیه ۲۷ سوره فرقان خداوند متعال از زبان کسانی که در انتخاب دوست به خود ستم کرده‌اند، نقل می‌کند «وَيَوْمَ يَعَضُّ الظَّالِمُ عَلَى يَدَيْهِ يَقُولُ يَا لَيْتَنِي اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِيلًا؛ روزی که ستمکار دست خویش به دندان گزد و گوید ای کاش راهی با پیامبر در پیش می‌گرفت.»

وی افزود: روز قيامت صحنه‌‏هاى عجيبى دارد كه بخشى از آن در آيات گذشته آمد و در آيات مورد بحث بخش ديگرى خاطرنشان شده که آن مسئله حسرت فوق‌العاده ظالمان از گذشته خويش است؛ دست به دندان گزیدن کافران شايد به خاطر اين باشد كه این‌گونه اشخاص هنگامى كه گذشته خويش را می‌‏نگرند خود را مقصر می‌‏دانند و تصميم بر انتقام از خويشتن مى‌گيرند و اين نوعى انتقام است تا بتوانند در سايه آن كمى آرامش پیدا کنند.

پژوهشگر پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن ادامه داد: به راستى آن روز، روز حسرت است، چنان‌که در قرآن از روز قيامت نيز به همين عنوان یاد شده است، (سوره مريم / آيه ۳۹)؛ چراکه افراد خطاكار خود را در برابر يک زندگى جاويدان در بدترين شرایط می‌‏بينند، در حالى كه می‌‏توانستند با چند روز صبر و شكيبايى و مبارزه با نفس و جهاد و ايثار، آن را به يک زندگى پرافتخار و سعادت‌بخش مبدل کند.

وی با اشاره به اینکه این روز حتى براى نيكوكاران هم روز تأسف است، اظهار کرد: نیکوکاران تأسف می‌خورند که چرا بيشتر از اين نيكى نكردند؟ سپس اضافه می‌كند كه اين ظالم بيدادگر كه در دنيايى از تأسف فرورفته می‌‏گويد «يَا وَيْلَتَى لَيْتَنِي لَمْ أَتَّخِذْ فُلَانًا خَلِيلًا؛ اى واى بر من كاش فلان شخص گمراه را دوست خود انتخاب نكرده بودم»؛ روشن است كه منظور از «فلان» همان شخصى است كه او را به گمراهى كشانده؛ شيطان يا دوست بد يا خويشاوند گمراه. سنایی، شاعر بزرگ، در این باره سروده است:

منشین با بدان که صحبت بد     گرچه پاکی تو را پلید کند

آفتابی بدین بزرگی را               پاره‌ای ابر ناپدید کند

عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم اضافه کرد: در واقع اين آيه و آيه قبل دو حالت نفى و اثبات را در مقابل هم قرار می‌‏دهد در يک جا می‌گويد اى كاش با پيامبر(ص) همراه می‌شدم و راه او را، راه زندگی خود قرار می‌دادم و در اينجا می‌گويد اى كاش فلان شخص را دوست خود انتخاب نكرده بودم. این دو آیه حقیقت تولی و تبری هستند.

وی با اشاره به آیه ۲۹ همین سوره، اظهار کرد: حسرت بیشتر از آن جهت است که دوست نااهلان اعتراف می‌کند و می‌گويد «لَقَدْ أَضَلَّنِي عَنِ الذِّكْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِي وَكَانَ الشَّيْطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولًا؛ عوامل بيدارى و آگاهى به سراغ من آمده بود و سعادت در خانه مرا كوبيد ولى اين دوست بی‌ایمان مرا گمراه کرد»؛ بیتی از مولوی نیز در این باره وجود دارد که می‌گوید:

وای آن زنده که با مرده نشست         مرده گشت و زندگی از وی بجست

چون تو در قرآن حق بگریختی            با روان انبیاء آمیختی

پژوهشگر قرآنی توضیح داد: کلمه «ذكر» در آیه معناى وسيعى دارد و تمام آيات الهى را كه در كتب آسمانى نازل‌ شده شامل می‌‏شود، بلكه هر چيز كه موجب بيدارى و آگاهى انسان باشد در آن جمع است. در پايان آيه ۲۹ دوستان نااهل را مصداق شیطان معرفی می‌کند و می‌گويد: «شيطان هميشه خوارکننده انسان بوده و هست»، زیرا انسان را به بيراهه‏‌ها و مناطق خطر می‌كشاند و بعد او را سرگردان رها كرده و به‌دنبال كار خود می‌رود. حقيقت «خذولا» نیز اين است كه كسى دل به يار ديگرى ببندد ولى او درست در لحظات حساس دست از كمک و یاری‌اش بردارد.

وی در ادامه گفت: بدون شک عامل سازنده شخصيت انسان بعد از اراده و خواست و تصميم او امور مختلفى است كه از اهم آن‌ها هم‌نشین و دوست و معاشر است، چراکه انسان خواه و ناخواه تأثیرپذیر است و بخش مهمى از افكار و صفات اخلاقى خود را از طريق دوستانش می‌گيرد، اين حقيقت هم از نظر علمى و هم از طريق تجربه و مشاهدات حسى به ثبوت رسيده است.

میر عرب افزود: اين تأثیرپذیری از نظر منطق اسلام تا آن حد است كه در روايات اسلامى از پيامبر خدا حضرت سليمان چنين نقل‌ شده «درباره كسى قضاوت نكنيد تا به دوستانش نظر بيفكنيد چراكه انسان به‌وسیله دوستان و ياران و رفقايش شناخته می‌شود»؛ در این راستا امام على(ع) در گفتار گوياى خود می‌فرمايد «هرگاه وضع كسى بر شما مشتبه شد و دين او را نشناختيد به دوستانش نظر كنيد، اگر اهل دين و آیين خدا باشند او نيز پيرو آیين خدا است و اگر بر آیين خدا نباشند او نيز بهره‌‏اى از آیين حق ندارد.»

پژوهشگر قرآنی بیان کرد: در حديثى از نهمين پيشواى بزرگ اسلام امام محمدتقی الجواد(ع) می‌خوانیم «از هم‌نشینی بدان بپرهيز كه همچون شمشير برهنه‏‌اند، ظاهرش زيبا و اثرش بسيار زشت است.»