عالمی که برای غفلت‌زدگان وحشت‌آور است

حجت‌الاسلام اصغر عالی‌پور، مدرس حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا از لرستان، در تشریح فراز هفتم از دعای اول صحیفه سجادیه «وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَی مَا عَرَّفَنَا مِنْ نَفْسِهِ، وَ أَلْهَمَنَا مِنْ شُکرِهِ، وَ فَتَحَ لَنَا مِنْ أَبْوَابِ الْعِلْمِ بِرُبُوبِیتِهِ، وَ دَلَّنَا عَلَیهِ مِنَ الْإِخْلَاصِ لَهُ فِی تَوْحِیدِهِ، وَ جَنَّبَنَا مِنَ الْإِلْحَادِ وَ الشَّک فِی أَمْرِهِ. حَمْداً نُعَمَّرُ بِهِ فِیمَنْ حَمِدَهُ مِنْ خَلْقِهِ، وَ نَسْبِقُ بِهِ مَنْ سَبَقَ إِلَی رِضَاهُ وَ عَفْوِهِ»، اظهار کرد: در این فراز می‌خوانیم «حمد خدايی را كه خود را به ما شناسانده و شكر نعم خود را در فطرت ما قرار داده و از ابواب آگاهی، نسبت به ربانيت خود درب‌هايی را به روی ما گشوده و به‌سوی اخلاص در توحيد خود، ما را دلالت فرموده است و از الحاد در اعتقاد، و شک در توحيد ذات و صفات بر حذر داشته است؛ آن‌چنان سپاسی كه ما را در زمره شاكران قرار دهد و به‌وسيله آن از كسانی كه سبقت به عفو و رضای حق گرفته‌اند، پيشی بگيريم.»

وی با بیان اینکه امام سجاد(ع) در ضمن فراز قبل فرمود «يكی ‌از منت‌های خدای متعال بر بشر آن است كه با لطف خود معرفت شكر را به بندگان خود آموخت تا از مرز حيوان بودن خارج شوند»، اضافه کرد: امام سجاد(ع) در اين فراز نيز حمد را از آن جهت لازم دانسته كه خدای متعال، فطرت بندگان را با شناخت خود عجين ساخته است، به‌گونه‌ای كه به‌طور خودباور با حضرت حق مرتبط هستند و لذا هيچ ممكن نيست كسی خدا را باور نداشته باشد.

این مدرس حوزه و دانشگاه افزود: اين خصيصه - با توجه به آنكه علت بدون معلول و معلول بدون علت قابل قبول نيست - نشان از همين فطرت خداباوری دارد؛ به اين معنا كه انسان هيچ پديده‌ای را بدون پديدآورنده باور ندارد و نمی‌‌تواند بپذيرد كه موجودی خود به خود تحقق يابد، بلكه هميشه در برخورد با هر شیء از اشياء، ذهن او متوجه علت آن می‌‌شود و می‌داند كه در رتبه متقدم وجود او، علت او موجود بوده است، پس خداوند متعال در نظام فطرت انسان اين باب را گشوده كه هيچ پديده‌ای، از جمله خود انسان، بی‎تأثیر نيست.

وی با اشاره به اینکه اين فطرت خود دليل آشكار و روشنی است بر انسان كه خداوند او را با همين فطرت در قيامت مؤاخذه و محاكمه کرده و ما را به اخلاص در توحيد هدايت می‌کند، اظهار کرد: اين دلالت، گرچه به‌وسيله سفیران الهی و پيامبران و امامان معصوم(ع) شكل گرفته، ولی تا وقتی كه زمينه فطری برای هدايت آماده نباشد، هدايت انبياء در لوح قلب و صحيفه نفس انسان تأثيری ندارد، به همين دليل است كه قرآن كريم پيامبر اكرم(ص) را مذكر ناميده، او انسان را به باطن خودش هدايت می‎‌كند گرچه باطن خود انسان نيز از بطون بسياری پيوسته و از پيچيدگی خاصی برخوردار است كه كشف هريک زمينه‌ساز دريافت بطن ديگری خواهد بود.

این مدرس حوزه و دانشگاه بیان کرد: می‌‌توان گفت كه كشف باطن جهان و غيب عالم برای عارف، كشف مراتب باطن خود اوست و اين رشته دامنه بسيار مفصلی دارد، همچنین بايد دانست كه حجاب‌ها و پرده‌های بسياری بر حقيقت انسانی آويخته كه كنار زدن آن‌ها فتح‌الفتوح راهبری به‌سوی شناخت نفس است كه از عميق‌ترين مسائل الهی و دقيق‌ترين و پيشرفته‌ترين مراتب علم نفس است.

وی ادامه داد: نكته دقيق و قابل توجه در اينجا اين است كه معرفت نفس ملازم با معرفت حضرت حق بوده و همين ملازمه، خود دليل بر این است که كشف باطن عالم، همان كشف باطن انسان است و بيش از 10 حديث بر اين مطلب دلالت دارد، از جمله اینکه پيامبر اكرم(ص)، فرمود: «من عرف نفسه فقد عرف ربه.»

عالی‌پور اظهار کرد: همچنین در فراز هشتم این دعا می‌خوانیم «حَمْداً یضِی‏ءُ لَنَا بِهِ ظُلُمَاتِ الْبَرْزَخِ، وَ یسَهِّلُ عَلَینَا بِهِ سَبِیلَ الْمَبْعَثِ، وَ یشَرِّفُ بِهِ مَنَازِلَنَا عِنْدَ مَوَاقِفِ الْأَشْهَادِ، «یوْمَ تُجْزی‏ کلُّ نَفْسٍ بِما کسَبَتْ وَ هُمْ لا یُظْلَمُونَ»، «یوْمَ لا یُغْنِی مَوْلًی عَنْ مَوْلًی شَیئاً وَ لا هُمْ یُنْصَرُونَ؛ و خدای تعالی را چنان حمدی می‌‌كنيم كه بدان وسيله تاريكی عالم برزخ را بر ما روشن سازد و راه ورود به قيامت را آسان نمايد و منازل وقوف در محضر حضرت حق را، در روزی كه جز عمل انسان جزای ديگری در آن‌جا نيست، به كرامت محل و شرافت موقف تبديل فرمايد، روزی كه هيچ دوستی نتواند به دوست خود ياری رساند و از ناحيه غير خدا به احدی كمكی ميسور نيست.»

این مدرس حوزه و دانشگاه افزود: امام سجاد(ع) در چندين فراز از اين دعا، خدای متعال را حمد فرموده و برای هر حمدی، اثری را مربوط دانسته؛ از آن جمله، نورانيت عالم برزخ است، ما بايد زمينه پذيرش اين واقعيت را پيدا كنيم كه به‌زودی زندگی طبيعی اين عالم تبديل به عالمی می‌‌شود كه طور ديگری بوده و از سنخ عالم ملكوت است.

وی اظهار کرد: آنچه آن عالم را ساخته و پرداخته، مجموعه رفتارها، كردارها و اخلاق ماست، در قرآن كريم و روايات از آن عالم، به برزخ - كه به معنای حد وسط و ميانگين است - تعبير شده، زيرا آن عالم از آن نظر كه دارای بُعد و مقدار است شبيه به عالم ماده بوده، و از آن جهت كه فاقد ماده و جرميت است به عالم مجردات ملحق می‌‌شود و به همین جهت آن‌را برزخ بين مجرد و ماده ناميده‌اند.

عالی‌پور بیان کرد: آن عالم برای گنهكاران و غفلت‌زدگان، ظلمانی و تاريک و وحشت‌آور است، ولی برای انسان‌های الهی و خدايی، روشن و پرلذت، جالب آن است كه امام سجاد(ع) صريحاً به اين نكته كه شكرگزاری نعم الهی و دوری از كفران رحمت‌های الهی يكی از آن‌هاست، به نكته ديگری هم اشاره فرموده و آن اين‌كه روشنايی عالم برزخ، راه قيامت كبری را آسان و منزلت انسانی را در منازل آخرت به كرامت و شرافت وصل می‌کند.

این مدرس حوزه و دانشگاه گفت: حساب و كتاب و جزای قيامت به‌گونه‌ای است كه هرگز ظلم‌بردار نيست و ميزان در آن عالم بسيار دقيق است، در قرآن كريم آمده است «و لا يظلمون فتيلا» پس كمترين مقدار ظلم در آن عالم نيست، زيرا سازنده آخرت ما تنها اعمال و رفتار خود ماست.

وی افزود: در حقيقت ما به خود كرده‌ها می‎‌رسيم، درست همانند روز امتحان كه دانشجو جزای كار و كوشش يا ولنگاری و تنبلی خود نسبت به وظايفش را می‌‌گیرد، تا هيچ كس را جز خود سرزنش و توبيخ و يا تعريف و تحسين نكند. بنابراین، هر مقدار نسبت به وظايف خود بی‎اعتنا باشد، آن روز برای او دردناک‌‌تر است و می‎‌داند كه اين عقب‌ماندگی، مربوط به كار شخصی خود اوست و ربطی به سؤال‌كننده ندارد، همچنين موفقيت وی نيز چكيده مجموعه فعاليت‌ها و تلاش‌هايش است.

عالی‌پور بیان کرد: پس روز قيامت صحنه بروز و ظهور مجموعه اعمال و رفتاری است كه انسان در تمام عمر به جای آورده است و از اين روی، ظلم در آن روز به هيچ وجه معنا ندارد، چنان كه در قرآن کریم می‌خوانیم: «فَمَن يَعۡمَلۡ مِثۡقَالَ ذَرَّةٍ خَيۡرٗا يَرَهُۥ» و «وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُۥ»؛ پس در آخرت، خود عمل جزاست و در اين آيه قرينه‌ای موجود نيست كه دلالت بر رؤيت جزای عمل داشته باشد، بلكه تصريح به خود عمل است كه در عذاب و ثواب تبلور يافته است.