هر جامعه‌ای برای تداوم حیات و بقا به کار و فعالیت مردم و مسئولان احتیاج دارد. نیاز به کار از قرون باستان وجود داشته است و هرچه می‌گذرد، بر اهمیت آن افزوده می‌شود. کار قسمت اعظم از زندگی انسان را در بر می‌گیرد.
به عقیده بسیاری از متفکران اجتماعی و اندیشمندان اسلامی انسان موجودی اجتماعی است. انسان‌ها قسمت اعظم نیازها و احتیاجات خود را از طریق کار گروهی و اجتماعی تأمین می‌کنند. حضرت امیرالمؤمنین علی(ع)، اندیشمند و پیشوای برجسته شیعیان و امت اسلامی کار و تلاش را با درایتی واقع‌بینانه بیان کرده است.
در اندیشه حضرت علی(ع)، می‌توان به صورت استنباطی کار را چنین بیان نمود: کار عبارت است از تلاش و کوشش انسان‌ها برای آماده کردن زاد و توشه آخرت در دوران زندگی در دنیای مادی.
حضرت علی (ع) می‌فرماید: بر شما باد به تلاش و کوشش، آمادگی و آماده شدن و جمع‌آوری زاد و توشه آخرت در دوران زندگی.
از دیدگاه علی(ع) در جامعه یکی از حقوق اولیه مردم این است که همه حق دارند، شاغل باشند. کار کوچکی و بزرگی ندارد، مگر با توجه به کاری که انجام می‌دهند و هرکس اعم از مرد و زن پاداش کار خود را خواهد دید.
پیامبر اکرم(ص) قبل از بعثت گوسفندچرانی می‌کرد و با مال و سرمایه خدیجه(ع) تجارت می‌نمود. حضرت موسی(ع) نیز گوسفندچرانی می‌نمود. حضرت ابراهیم(ع) به کارهای چوپانی و بنایی اشتغال داشت و حضرت ادریس(ع) خیاط و حضرت نوح(ع) نجار بوده است.
در زمینه احترام و بزرگداشت کار و تلاش مفید و سودمند حضرت رسول(ص) صرفاً به تمجید و تعریف نپرداخته است، بلکه دستی را می‌بوسد که از کار ورم کرده و پینه بسته است و می‌فرماید: این دستی است که خدا و پیامبرش آن را دوست دارند.
حضرت محمد صلی الله علیه و اله باز می‌فرماید: علاوه بر پیامبر اسلام، ائمه اطهار هر کدام به کار و فعالیت می‌پرداختند. پس از رسول اسلام، امیرالمؤمنین(ع) از هرکس متواضع‌تر بود، در امور خانه به همسر خویش کمک می‌کرد و شخصاً به کار و تلاش در مزرعه می‌پرداخت.
با کلنگ زمین را می‌کند و آن را شیار و آبیاری می‌کرد و بارهای هسته خرما را روی شانه می‌گذاشت و به صحرا می‌برد و بر زمین می‌فشاند و اگر یک دانه‌ای از آن بر زمین می‌افتاد، خم می‌شد، آن را بر می‌داشت و می‌فرمود: امروز هسته است و فردا خرما.
حضرت علی(ع) در طول عمر خویش علاوه بر رسالت زمامداری و امامت به کارهای زراعت و باغبانی می‌پرداخت و درآمد آن را صرف فقرا، یتیمان و اقشار پایین جامعه می‌نمود. ایشان در مورد اهمیت و ارزش کار و تلاش می‌گوید: کشیدن سنگ‌های گران از قله‌های کوه، نزد من از منت دیگران کشیدن محبوب‌تر است. مردم به من می‌گویند: کار برای تو عیب است و حال آن‌که عیب آن است که انسان دست نزد مردم دراز کند.
در اندیشه و مرام امام علی(ع) کار از تقدس و احترام خاصی برخوردار است و به همین رو مقرر داشت که برتری بعضی از مردم بر برخی دیگر صرفاً بر اساس کار و فعالیت باشد و نه حسب و نسب موروثی و امتیازات قبیله‌ای و عشیره‌ای. چنان که گفت: پاداش هرکس در قبال هر کاری است که انجام می‌دهد و در این‌باره چنان سخت گرفت که معروف شد، علی یاور هر کسی است که کار می‌کند و دشمن آن کسی است که به گدایی می‌پردازد.
یکی از ملاک‌ها و معیارهای حضرت علی(ع)، پیرامون کار و انتخاب شغل آگاهی داشتن و شناخت لازم به کار است، زیرا کار توام با آگاهی در مسیر زندگی و ترقی افراد نقش مؤثر دارد. چنان که ایشان می فرماید: عمل‌کننده بدون آگاهی چون رونده‌ای است که بیراهه می‌رود. پس هرچه شتاب کند، از هدفش دورتر می‌شود و عمل‌کننده از روی آگاهی، چون رونده‌ای بر راه راست است.
هم چنین علی(ع) می‌فرماید: هر گاه نظر و تأمل کردی، عمل کن (یعنی در هر کاری نخست باید فکر کرد، آنگاه انجام داد).
از نظر علی(ع)، اخلاص از ملاک‌ها و معیارهای دیگر در کارها و فعالیت‌هاست. علی(ع) فرمود: بهترین عمل آن است که با اخلاص همراه باشد. در جایی دیگر ایشان می‌فرماید: صلاح و درستی عمل به خالص بودن نیت است.
از این سخنان چنین استنباط می‌شود که اخلاص در عمل یکی از شرایط مهم در زندگی انسان‌ها به ویژه در زمینه کار و فعالیت است، زیرا عمل خالص علاوه بر نفع شخصی و مادی برای افراد، دارای منافع اخروی است. همچنین در اصلاح و گرایش مردم و جامعه به سوی کمال و سعادت دنیوی و اخروی نقش ارزنده دارد.
علی(ع) می‌فرماید: کار اندک که به آن ادامه داده شود، بهتر از کار بسیار است که خستگی آورد (از کار زیاد و خستگی‌آور پرهیز کنید که نشاط و نوآوری را سلب می‌کند).
از نظر حضرت امیرالمؤمنین(ع) بر پایه دو عامل آبادی و عمران زمین و پاداش عادلانه برای کار می‌توان جامعه‌ای سالم بنا نهاد. ایشان از کار فاقد اختیار و رضایت نهی می‌کرد و به مسئولان و زمامداران توصیه می‌کرد، در امور و فعالیت‌ها مردم را مجبور نسازند.
امام علی (ع)، آزادی و اجبار در کار را از دو منظر مورد توجه قرار داده است:
اولاً: کار اجباری را حتی در امور عام‌المنفعه و سودمند مقبول ندانسته است، زیرا فعالیت‌های اجباری به فقدان شکوفایی، نزول ارزش انسانیت و اهانت به ازادی و کار منجر می‌شود.
ثانیاً: منافع، درآمد و سودی را که به دست می‌آید، سهم آنانی می‌داند که به کار و فعالیت پرداخته‌اند.
از نگاه علی(ع) افرادی که در عمل و کار کوتاهی و سستی کنند، پیامدهای سویی برایشان است. آن حضرت فرمود: کسی که در عمل کوتاهی کند، به غم و اندوه دچار شود. در اندیشه مولای متقیان کارها و فعالیت‌ها به دو نوع عمده تقسیم می‌شود: کارهای شایسته و کارهای ناشایست
کارهای شایسته شامل فعالیت‌هایی است که دارای خصوصیات ذیل باشد:
نخست این‌که افراد با انجام آن به حق و خداوند نزدیک شوند و به عبارت دیگر، کار زمینه‌ای برای ایجاد ارتباط بین مخلوق و خالق شود. در این مورد امام علی(ع) می‌فرماید: برترین عمل آن است که به قصد نزدیکی به خدا انجام شود.
دوم این‌که کارها منطبق و مبتنی بر موازین الهی و اسلامی باشد و شارع مقدس آن را برای سلامتی جامعه زیان‌اور ندانسته باشد. در این مورد علی(ع) می‌فرماید: نیکوترین کارها آن است که موافق با حق باشد.
سوم، کاری در جامعه شایسته است که انجام دادن آن آسیب و انحراف فردی و اجتماعی به همراه نداشته باشد؛ به عبارت دیگر نه تنها به فساد و انحراف در جامعه منجر نشود، بلکه انسان را از خطا و اشتباه مصون نگه دارد و زمینه‌ای برای انجام صالحات و نیکی‌ها در فرد و جامعه شود.
علی (ع)فرمود: نیکوترین کار باز ایستادن از کار زشت است.
چهارم، از خصوصیات کارهای شایسته آن است که علاوه بر دارا بودن ویژگی‌های مذکور نیت و قصد انجام‌دهنده، خیر و برای صلاح و آبادانی جامعه باشد، زیرا هدف‌دار (نیت‌دار) بودن کار و تلاش باعث می‌شود که مسیر و فرایند کار مشخص باشد و فرد و به تبع آن جامعه دچار سرگردانی و انحراف نشود. علی(ع) فرمود: شایستگی عمل کامل نمی‌شود، مگر به شایستگی نیت.
پنجم، از مهم‌ترین ویژگی‌های کارهای شایسته آن است که مناسب و حلال باشد. دین اسلام چنین کارهایی را برای فرد و جامعه مفید دانسته و برخوردار از آثار دنیوی و اخروی مطلوبی شمرده است. علی(ع) فرمود: شغل همراه با پاکدامنی از ثروت فراوانی که با گناهان به دست آید، بهتر است.
از این حدیث می‌توان استنباط کرد که کار و فعالیت نباید به گناه و ستم و ضایع شدن حقی از کسی منجر شود.
منابع: کتب غررالحکم و نهج‌البلاغه و hawzah.net
