نشست نقد و بررسی کتاب «زندگی‌نامه محمد(ص)؛ ماهیت و وثاقت»
در وبیناری به میزبانی انجمن ایرانی تاریخ اسلام و گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان، کتاب «زندگی‌نامه محمد(ص)؛ ماهیت و وثاقت» اثر گریگور شولر، اسلام‌شناس معاصر نقد و بررسی شد.
به گزارش ایکنا از اصفهان، نشست مجازی «نقد و بررسی کتاب زندگی‌نامه محمد(ص)؛ ماهیت و وثاقت» روز گذشته، 27 اردیبهشت‌ماه به میزبانی انجمن ایرانی تاریخ اسلام و گروه تاریخ و ایران‌شناسی دانشگاه اصفهان برگزار شد.
این کتاب یکی از مهم‌ترین آثار گریگور شولر، اسلام‌شناس معاصر به‌شمار می‌رود که دربردارنده ماحصل روش‌شناسی و رویکرد منحصربه‌فرد او در پژوهش راجع به سنت و حدیث در صدر اسلام است. نسخه انگلیسی این کتاب در سال ۱۳۹۰، برنده جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد و در سال گذشته، انتشارات حکمت آن را با ترجمه محمدحسین رفیعی روانه بازار نشر کرد.
این نشست با سخنرانی محمدعلی چلونگر، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با عنوان «مکتب تجدیدنظرطلبان و نقد گریگور شولر به آن» آغاز شد. وی اظهار کرد: شولر با تحلیل مفهومی بدنه متن و اعمال نوعی روش تحلیلی موسوم به «اسناد + متن» به آستانه طلایی روایات قرن نخست هجری دست پیدا کرده و یافته‌های حاصل از تکنولوژی در مباحث تاریخی را با نتایج تحقیقات خود تطبیق داده است.
محمدحسین رفیعی، مترجم کتاب نیز در این نشست، شولر را اسلام‌شناسی کاریزماتیک دانست که رویکرد اثبات‌گرایانه، دقت در جزئیات، اظهار نظر صرفاً در حوزه تخصصی و گزیده‌کار بودن، از جمله ویژگی‌های وی به‌شمار می‌رود.
وی افزود: در مقدمه کتاب، شولر به تبارشناسی گرایش‌های فعال در حوزه مطالعات اسلامی غربی پرداخته و موضع خود را در این راستا به‌روشنی بیان کرده است. هر چند روش وی در این کتاب، قابل تحسین و علمی بوده، ولی نباید کاملاً تسلیم و پذیرای نتایج این تحقیقات بود، چون سنت اسلام‌شناسی غربی در عین حال که در کشف هسته تاریخی و آستانه طلایی روایات بسیار کمک‌کننده است، ولی مسیری کاملاً مستقل از سنت اسلام‌شناسی اسلامی دارد و بسیار تحت تأثیر کتب مقدس مسیحیان و یهودیان بوده و از این حیث، معضلاتی برای سنت اسلام‌شناسی اسلامی به‌وجود آورده است. البته در ادامه مسیر تکاملی اسلام‌شناسی غربی، تعدادی از نمایندگان این مکاتب بعد از سال‌ها تحقیق، بر عدم صحت نتایج اولیه تحقیقات خود اعتراف کرده و با بررسی منابع اسلامی و تطبیق آنها با منابع غیراسلامی، صحت این منابع را تأیید کردند که رابرت هویلند، از شاگردان پاتریشیا کرون از جمله آنهاست.
سیدمهدی لطفی، مدیر گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان به بیان «رویکرد شولر در نقد متنی روایات اسلامی» پرداخت و اظهار کرد: بخش قابل توجهی از نقد محققان غربی بر عالمان اسلامی، به تکیه آنها بر مطالعات سندی و رویکرد تساهلی در بررسی متن روایات برمی‌گردد. این نقد در حالی است که هم در منابع اولیه اسلامی، نقد متن احادیث و روایات به‌وفور یافت می‌شود و هم خود مستشرقان به‌منظور بررسی وثاقت منابع اسلامی، کار خود را با بررسی سندیت این منابع آغاز کرده‌اند، به‌ویژه محققان هم‌عصر شاخت و بعد از وی، تمرکز اصلی خود را به سندیت حدیث معطوف کردند.
وی به بیان چگونگی شکل‌گیری نقد متن در میان محققان غربی پرداخت و پیدایش مطالعات تاریخی انتقادی درباره مسیح(ع) در قرن ۱۹، ایجاد رهیافت نقد متن در مطالعات عهدین و تلاش برای بومی‌سازی این روش‌ها در قرن ۱۹ و ۲۰ را از زمینه‌های اصلی ظهور نقد متن در میان این محققان دانست.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان در ادامه، به شرح روش تحلیل متن پرداخت و بررسی بازه زمانی روایات، بررسی روابط استاد و شاگردی در میان راویان حدیث، گردآوری و تقسیم‌بندی تمام تقریرهای احادیث و مقایسه و دقت در تفاوت‌های میان آنها را از جمله روش‌های تحلیل متن بیان کرد.
وی در خصوص روش شولر در نقد منابع اسلامی، گفت: توجه دقیق به جزئیات، تدقیق در تغییرات متنی، استفاده از نتایج رجالی اسلامی و شخصیت‌شناسی تحلیلی راوی، از نکات برجسته روش وی به‌شمار می‌رود و پیش‌فرض سندی، عدم دقت در تقدم و تأخر روایات و روشن نبودن مبانی ترجیحی طرق فرعی را می‌توان از نقاط ضعف روش شولر برشمرد.
سخنران بعدی، امیر احمدنژاد، عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان بود که ضمن قدردانی از پی‌نوشت‌ها و ارجاعات مفید کتاب، جایگاه علمی، تحلیل‌های عمیق و مواضع صریح بیان شده در مقدمه را ستود و در ادامه، کاستی‌های موجود در کتاب را غفلت از جایگاه قرآن در تحلیل روایات صدر اسلام، به‌خصوص روایات مربوط به جنگ‌های آن دوران و عدم تطبیق و نسبت‌سنجی این دست از روایات با آیات قرآن برشمرد.
وی افزود: برای مثال، وقتی شولر در مقاله دوم به بررسی ماجرای افک در قرآن می‌پردازد، عدم عرضه و تطبیق روایات با قرآن، باعث بروز معضلاتی در نتیجه‌گیری‌های او می شود، درحالی‌که تأکید بر روش تاریخ‌گذاری صحیح نزول آیات نشان می‌دهد چهار سوره نور، احزاب، منافقین و تحریم، مجموعه‌ای متصل و هدفمند هستند که زنان پیامبر(ص) نقش کلیدی در آنها دارند و برای درک بهتر ماجرای افک باید این مجموعه متصل به هم بررسی و تحلیل شود.
عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان تصریح کرد: در بررسی تاریخ‌مند این سوره‌ها مشخص می‌شود که وقتی منافقین خود را در حضیض موقعیت‌های اجتماعی دیدند، به حاشیه‌سازی برای خانواده پیامبر(ص) دست زدند. در آیات اولیه این مجموعه، قرآن ابتدا با لحن بسیار تندی در خصوص تهمت به زنان پیامبر(ص) سخن می‌گوید، ولی رفته‌رفته در سوره احزاب، لحن انتقادی نسبت به ایشان خصوصاً عایشه و حفصه اتخاذ می‌کند.
وی ادامه داد: اگر تاریخ‌گذاری آیات قرآن مورد توجه قرار می‌گرفت، مشخص می‌شد که روایات صادر شده در ماجرای افک که زینب را همسر پیامبر(ص) خوانده‌اند، صحیح نیستند، چراکه در آن زمان پیامبر(ص) هنوز با زینب ازدواج نکرده بود. تأثیر زینب بر روابط سیاسی و خانوادگی پیامبر(ص) آن‌قدر قابل توجه بوده که انگیزه‌های شخصی برای راویان اولیه احادیث به‌وجود آورد. خداوند در سوره تحریم، صراحتاً دو تن از همسران پیامبر(ص) را به همسران نوح و لوط تشبیه می‌کند و بنا بر اتفاق نظر عالمان اسلامی، منظور از همسران پیامبر(ص) در این آیات، عایشه و حفصه هستند. همان‌طور که ملاحظه می‌شود، شولر صحت انتساب اولیه روایات افک را به‌خوبی نشان داده، ولی در نقد متن روایات، به‌دلیل عدم توجه به آیات قرآن و تاریخ‌گذاری آنها، راه درست را در پیش نگرفته است.
اصغر منتظرالقائم، عضو هیئت علمی گروه تاریخ دانشگاه اصفهان نیز آخرین سخنران این نشست بود که به بیان مواردی از عدم تطبیق مطالب کتاب با یافته‌های تاریخ اسلام پرداخت. از منظر وی، عدم توجه شولر به نقش راویان شیعه در تدوین سیره، عدم توجه به تفاوت میان واژه‌های سنت، حدیث، سیره، روایات صحابه و اخبار تابعین، نادیده گرفتن منابع مکتوب یاران پیامبر(ص) که به دستور آن حضرت نگاشته شده و عدم توجه به کتیبه‌های قرآنی سنگی موزه مکه مکرمه، از جمله نقاط ضعف تحقیقات شولر محسوب می‌شود.
انتهای پیام
