همزمان با فرارسیدن ایام سوگواری سرور و سالار شهیدان، ایکنا در ویژهبرنامهای با عنوان «میداندار» به گفتوگو با چهرههایی پرداخته است که پای درس مکتب اباعبدالله(ع) به ترویج دین، نشر معارف و ذکر مصائب اهل بیت(ع) پرداخته و در کنار کسب درجات معنوی، به ساحت قرآن نیز خدمت کردهاند. بر همین اساس حبیب مهکام، مدرس و پیشکسوت قرآنی کشورمان و از ذاکران اهل بیت(ع)، برای ساعاتی در استودیو مبین ایکنا حضور یافت تا در رابطه با فعالیتهای وی در جایگاه یک مدرس قرآن و ذاکر اهل بیت(ع) گفتوگو کنیم.
ایکنا – ابتدا در مورد آغاز فعالیتتان در مداحی توضیح دهید.
بنده را به عنوان مداح اهل بیت(ع) نمیشناسند. ضمن اینکه من کلمه مداح را معمولاً استفاده نمیکنم و نوحهخوان و روضهخوان را بیشتر به کار میبرم زیرا این دو کلمه رنگ مکتبیتری دارند. سالها قبل در دانشکده حقوق دانشجوی سال اول بودم. استاد عربی یکی از سوالاتی که به ما داده بود روایتی از زبان حضرت امام علی(ع) بود تا آن را ترجمه کنیم و آن این بود: «اُحْثُوا فِی وُجُوهِ اَلْمَدَّاحِينَ اَلتُّرَابَ»؛ کسی که شما را مدح و ستایش میکند به صورت او خاک بپاش چرا که نشانه چاپلوسی اوست. البته اصطلاح مداحی که در جامعه ما مشهور است عاری و بری از آن است. به همین دلیل از کلمه مداحی استفاده نمیکنم؛ اگرچه در جامعه ما رواج دارد.
من از سال 1346 توفیق تدریس قرآن را پیدا کردم. سال 1349 سرپرست هیئت من را تشویق کرد تا تبلیغ و سخنرانی را شروع کنم. گفتم که توانایی این کار را ندارم اما در نهایت من را قانع کرد؛ از آن زمان دو کار انجام دادهام؛ یکی اینکه سعی کردهام آیات قرآن را به صورت موضوعی و کاربردی حفظ کنم و در سخنرانیها استنادم به آیات قرآن کریم باشد. دیگر اینکه تحلیل و نقل تفسیرِ آیات بپردازم. آیه 187 سوره مبارکه آل عمران اشاره میکند که باید محور تبلیغ و سخنرانی یک مُبلغ دینی آیات قرآن باشد.
برخی از مردم شاید به نوحهخوانی، مداحی و روضهخوانی یک عالم با نگاه پایینتر بنگرند که اشکال دارد. به یاد دارم در تبریز عالم جلیلالقدری بود که بعد از سخنرانی روضه هم میخواند. مردم به ایشان میگفتند در شأن شما نیست که روضهخوانی کنید. ایشان همیشه پاسخ میداد که در معارف دینی دیدهام که در روز قیامت اهل بیت(ع) به نوحهخوان، مداح و روضهخوان نگاه و لطف خاصی خواهند داشت.
ایکنا – جناب استاد مهکام، روضهخوانی را از کجا شروع کردید؟
زمانی که در مراغه حضور داشتم و محصل بودم شبیهخوانی و تعزیه را شروع کردم. از آن موقع اساتید تشویقم کردند تا این کار را ادامه دهم و به لطف الهی همینگونه شد،. البته این کار را بر روی دستگاههای موسیقی که غنا نداشت انجام دادم و سعی کردم آهنگین و درست بخوانم زیرا اگر نتهای موسیقی آهنگین به سمت غنا نرود، فطرتاً برای مخاطب و مستمع دلنشین است.
شعر را باید پخته و پرمعنا و با آهنگی بخوانیم که خدا درست کرده است. اگر اینگونه باشد فرد بیسواد هم از آن نوع خواندن لذت خواهد برد. اصولاً کسی که آهنگین بخواند تارهای صوتی او خسته و یا پاره نمیشود. شاید آدم یک ساعت هم بخواند، اما خسته نشود و اگر بخواهد فریاد بزند و حنجره را به زحمت بیندازد، صدایش مشکلدار میشود. بنابراین لازم است مادحان و نوحهخوانان شعر را بر روی دستگاههای موسیقایی بدون غنا و مجاز ارائه دهند. اگر غنا باشند هم شعر خراب میشود و هم بر مخاطب تاثیر نمیگذارد.
ایکنا – این تمایز چگونه مشخص میشود؟
فقها در یک جمله آن را مشخص کردهاند که ساز و نوع آن آواز مخصوص مجالس لهو و لعب نباشد. مرز مشخص دیگری را تعیین نکردهاند. اگر قرار باشد در شعرخوانی تحریر بزنیم، از غنا استفاده کردهایم. یک راه دیگر این است که مداح بر حسب تجربه، فطرتاً و طبیعتاً و با همراهی حنجره این مرز را تشخیص دهد. البته نمیگویم عرایض بنده صددرصد درست است. این حدسیات و برداشتهای شخصی من است. اگر دوستانی خلاف این را بگویند و قابل قبول باشد، حتماً خواهیم پذیرفت.
نکته دیگری که در مورد شعرخوانی با موضوع محرم وجود دارد استفاده از دکلمهخوانی است. در چند سال اخیر در هیئاتی که افتخار حضور در آنها را داشتهام چندین نفر شعر دکلمه خواندهاند و مجلس را بسیار بهرهمند ساختهاند. سال 68 یا 69 یک نوحهخوان تبریزی داستان «غلام سیاه» را دکلمهای تحویل داد و مستمعان را بسیار بهرهمند ساخت. سفارش میکنم جوانان عزیز شعرخوانی دکلمهای را تمرین کنند. دکلمه بیش از صوت و لحن تأثیرگذار است. در صوت و لحن گاهی مفهوم گم میشود، اما در دکلمه مفهوم به مخاطب و مستمع و حضار تحویل داده میشود.
مداحان عزیز اگر میخواهند تأثیرگذار باشند، هنرمندانه بخوانند و سلیقه شخصی را کنار بگذارند؛ هنرمندانه خواندن یعنی استفاده از موسیقی مجاز در شعرخوانی و مداحی، اما الان اکثراً به هر نحوی که بخواهند،میخوانند و از گفتن این حقیقت واقعاً متأسفم. پس کسی که قرآنی باشد و دستگاههای ایرانی را در حد مجاز تأثیر بدهد تأثیر بیشتری بر مستمع دارد. در جامعه اشخاصی ابتهالخوان هستند. کسی که از ابتهالخوانی بهرهمند شود، از تلاوت قرآن در نوحهخوانی تأثیرگذارتر خواهد بود. ابتهال هم قاعده و مهارت خاصی دارد.
ایکنا – مراسمی در گذشته برگزار میشد بسیار عمیق بود.
بله، عمیق و بیریا و تأثیرگذار بود، چراکه مخلصانه بود. وقتی کاری مخلصانه باشد، تأثیر آن وجود خواهد داشت. طبق آیه 72 سوره مبارکه توبه «وَرِضْوَانٌ مِنَ اللَّهِ أَكْبَرُ»، هدف تأمین رضای خداست و آیات دوم و سوم سوره مبارکه زمر نیز تصدق میکنند. در نهایت محور زندگی مسلمان در همه زندگی و ابعاد باید «مخلصاَ لوجههالله» باشد.
ایکنا – بسیاری از اساتید قرآنی معتقدند کسی که قرآن تلاوت میکند بهتر است که وارد فضای خواندن فارسی نشود. نظر شما چیست؟
من هم چنین نظری را قبول دارم، چرا که دو شاخه جداست و هر کسی نمیتواند هر دو محور را به بهترین و مطلوبترین شکل ممکن انجام دهد. کسی که نوحهخوانی میکند نمیتواند قاری خوبی باشد.
آهنگهای عربی برای خودشان قانون و اصول و اسلوب دارد. آهنگهای ایرانی هم همینطور. لذا نمیتوانند مدخلیت پیدا کنند. از این نظر اکثریت بر این عقیده هستند یا باید نوحهخوان و روضهخوان بود یا قاری قرآن. البته سعی کردهام در تلاوت قرآن در حد خودم درست بخوانم و در نوحهخوانی نیز ادای درستی داشته باشم.
ایکنا – مقوله مرثیه و روضهخوانی و مدح گفتن اهل بیت(ع) چه تأثیراتی در زندگی شما داشته است؟
اگر معنویات در زندگی انسان پررنگ باشد، ظهور و بروز آن بسیار عالی است. معنویت را در مکتب اهل بیت(ع) و قرآن میتوان پیدا کرد، چرا که قرآن کتاب صامت و اهل بیت قرآن ناطق هستند. لذا انسان باید برای این گوهرهای گرانبها کار کند و بهرهای داشته باشد.
ایکنا – در مجلسی هم تلاوت کردهاید و هم روضه خواندهاید؟
90 درصد مجالسی که حضور داشتهام به این صورت بوده و عمری است که جلسات قرآن را به عنوان شاگرد مکتب اهل بیت(ع) اداره میکنم.
ایکنا – بسیار مایلم که صوت روضه شما را بشنویم. از روضههایی که در آنها حضور داشتهاید کدامیک به دل شما مینشیند تا همان را از شما بشنویم؟
از سال 1335 یا 1336 با کتابهای مرثیهخوانی و نوحهخوانی و تعزیهخوانی آشنا شدم. وقتی سن انسان بالا میرود، قدر این گوهر گرانبها را بیشتر میداند، وگرنه در زمان جوانی بیشتر حفظ میکردم تا اینکه آن را درک کنم. پدر و مادر من متدین درجه یک بودند و ما را به شرکت در عزاداری و سینهزنی و خواندن این نوع کتابها تشویق میکردند.
ایکنا – در صحبتهایتان تمام استنادهای شما به آیات قرآن است و بیان وقایع با استناد به قرآن میتواند بسیار در مخاطب اثرگذار باشد.
بله، دقیقا همین است. وقتی فردی با قرآن آشنا باشد، اگر قرار باشد روضهای بخواند، استناداتی را به کار خواهد برد که از یک مرجع موثق نقل شده باشد. اگر به آیه 23 سوره مبارکه احزاب نگاه کنید، میفرماید: «مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا». آیه عجیبی است و کاربرد مهم آن در روز عاشوراست. در عربی روز دهم ماه را عاشورا میگویند، اما انگار در عالم تکوین کلمه عاشورا با مصائب الحسین پیوند داشته است. در آیه 172 سوره مبارکه اعراف به عالم «زر» اشاره شده است. با نگاه به عالم زر، به آیه 23 سوره مبارکه اعراف بیشتر توجه خواهید کرد.
در روز عاشورا هر صحابهای که به میدان میرفت و با امام(ع) وداع میکرد، حضرت این آیه را در گوش او میخواند. برداشت من است که شاید اثر کلام وحی در مغز این صحابه اثر دیگری داشته و توانسته است که شجاعت روحی و معامله با خدا را در او ایجاد کند. درباره معامله با خدا در آیه 111 سوره مبارکه توبه بیان شده است: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرَى مِنَ الْمُؤْمِنِينَ أَنْفُسَهُمْ وَأَمْوَالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ». درباره شهدا به این بیت توجه کنید: «از این بازار خوشتر نیست بازار / شهیدان را خدا باشد خریدار».
در تفاسیر هم آمده است که وقتی در روز عاشورا امام(ع) بر سر جنازه هر کسی میرفت، این آیه را میخواند. مفهوم این بود که شما قبل از ما در معامله با خدا سبقت گرفتهاید و ما نیز پشت سر شما منتظر هستیم که به شهادت برسیم. امام حسین(ع) سخنی دارد که در بیان علوی هم آمده و مفهوم آن این است که ارزش جان شما بهشت برین است و به کمتر از بهشت نفروشید. در واقع مفهوم آیهای است که گفتم.
بعد از انقلاب تاکنون آرزو دارم که خداوند توفیق شهادت به من بدهد و خدا هم میداند که این را مخلصانه و از ته دل میگویم. حیف است انسان در بستر از دنیا برود. اگر تاریخ کربلا و قیام عاشورا را بررسی کنید، نویسندگان توانا آثاری را نوشتند و حداقل 20 اثر را بیان میکنند. در ابتدای تمامی آثار نوشتهاند که حضرت امام حسین(ع) و یارانش به درجه شهادت نائل شدند؛ پس از آن بقیه آثار را ذکر کردهاند. شهادت با بصیرت و بینش مکتبی آمیخته است و بدون بصیرت باب شهادت باز نمیشود.
ایکنا – استاد دوست داریم چند خط روضه از شما بشنویم.
من دو مخمس درباره حضرت زینب(س) میخوانم. تصور میکنم نظیر این شعر از نظر قداست و استفاده از کلمات در شأن حضرت زینب سروده نخواهد شد. منظورم از نظر مفهوم نیست، چرا که شعرای ما صاحب ذوق و سلیقه و عرفان هستند، ولی اگر به این مخمس دقت کنید، احساس میشود که کلمات آن الهام شده است. سراینده این شعر تخلص «یتیم» دارد و آن را 100 سال قبل در تبریز سرود. این شخص بیسواد بود اما توانست این اثر عظیم را خلق کند.
ایکنا – میتوان مداحی و قرائت را تلفیق کرد؟
تا جایی که توانستهام این کار را انجام دادهام. یک قاری قرآن را تصور کنید که سوره مبارکه تکویر را به صورت تقلیدی و به سبک استاد عبدالباسط تمرین کرده و یاد گرفته است. این قاری فقط میتواند این سوره را شبیه به استاد عبدالباسط بخواند، اما این توانایی را برای سورههای دیگر ندارد، چون به صورت قالبی تقلید را حفظ کرده است.
نوحهخوان، مداح و قاری باید هنری اضافهتر از تقلید داشته باشد. مقلد مصطفی اسماعیل باید اینقدر قوی و مسلط باشد که هر صفحه قرآن را باز کنند، بتواند از این اساتید الهام بگیرد. این تسلط بر قرائت است، وگرنه غیر از این تقلید میشود. تقلید هم خوب است، اما از نظر هنری ارزش بالایی ندارد. بنابراین به همین دلیل گفته میشود که در مداحی باید از منظر هنری هم دقت نظر لازم را به خرج دهیم. تقلید در ابتدای کار واجب است تا کار شکل بگیرد. در آیه هفتم سوره مبارکه انبیا و آیه 43 سوره مبارکه نحل که دامنه شمول آن بسیار وسیع است میخوانیم: «فَاسْأَلُوا أَهْلَ الذِّكْرِ إِنْ كُنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ»، هرچیزی را نمیدانی به اهل آن مراجعه کن.
ایکنا – پس ما میتوانیم به عنوان استناد در مداحی از قرآن کریم استفاده کنیم و بگوییم اگر فرد قاری باشد، اثر بیشتری میگذارد؟
اگر قاری صوت و لحن عربی داشته باشد، میتواند اثرگذارتر باشد. میدانید که سوز و گداز لحن عربی بیشتر است.
ایکنا – مهمترین تأثیر تلاوت قرآن و نیز حضور در مجالس امام حسین(ع) در زندگی شما چیست؟
یک تأثیر طبیعی دارد و آن در تربیت خانواده است. در اصول روانشناسی و مسئولیت پدر و مادر آمده است که والدین به بچههای خود امر و نهی نکنند. بچههای شما در آینده همانطور خواهند بود که شما هستید. در آیه شش سوره مبارکه تحریم آمده است: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَكُمْ وَأَهْلِيكُمْ نَارًا»؛ پدر باید مجسمه مسلمان و انسان متقی باشد.
ایکنا – اگر خاطرهای از تلفیق تلاوت قرآن و مداحی و روضهخوانی قرآن کریم دارید خوشحال میشویم که بشنویم.
در گذشته در مراغه سینهزنی میکردیم. آخرین روز در هیئت مرحوم حاج حسین پاشا پسر بزرگ سرپرست هیئت به من یک دفتر داد و گفت قبل از شروع مراسم دفتر را بیاور و بحر طویل حضرت ابوالفضل(ع) را تمرین کن و وقتی مراسم شروع شد آن را به زبان آذری بخوان. برای اولین بار بود که مداحی میکردم. الحمدالله بسیار تأثیرگذار بود و برای من ماندگار شد.
ایکنا – مداحی، مرثیهسرایی، روضهخوانی و تلاوت قرآن هر کدام یک رسانه است. به نظر شما مهمترین رسالت این رسانهها چیست؟ آیا فقط میتواند تبلیغ باشد یا بیان تفسیر و القا و آموزش فرهنگ زندگی و... نیز باشد؟
همه اینها را شامل میشود. اینها قابل تفکیک نیست. تأثیرگذاری در اخلاص است. منهای اخلاص چیزی وجود ندارد. خالی از لطف نیست که اگر داستانی را با موضوع اخلاص تعریف کنم. شخصی در تبریز بیسواد بود. معمرین او را دیدهاند. این شخص در روز عاشورا هیئتهای عزاداری را دید و آنها گرماگرم عزاداری بودند و فرد منقلب شد. به حضرت زهرا(س) متوسل شد و دعا کرد که بتواند اشعاری را در مدح اهل بیت(ع) بسراید. او بعدها یک دیوان شامل اشعار حسینی را سرود که به دیوان صافی معروف است و در یکی از اشعارش صحنه شهادت امام حسین را به خوبی تصویر کرده است.
عزاداری برای امام حسین(ع) بسیار خوب است، اما باید با شعور حسینی همراه باشد تا یا حسینها به با حسین تبدیل شود. محرم و صفر برای ما یک کلاس است و باید ببینیم که در این کلاس چه آموختهایم. اگر حساب کردیم و دیدیم که رنگ زندگی ما سبقه الهی و حسینی نداشته است، شک نکنید که باختهایم. آیه 138 سوره مبارکه بقره به «صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ» اشاره کرده است.
ایکنا – در این سالها شاهد بدعتهایی در عرصه مداحی بودهایم که برخی از طرف افراد منتسب به دین بوده است. برای جلوگیری از آن میتوانیم چه کاری انجام دهیم؟
بدعت یعنی یک برنامه به ظاهر مقدس و نوآوری در قالب مقدس. متأسفانه در برنامههای عزاداری ما بدعت و سلیقه شخصی کم نیست. مقام معظم رهبری توصیههایی دارند، اما متاسفانه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. مهمترین و تأثیرگذارترین عامل برای جلوگیری از این بدعتها توصیههای رهبر انقلاب است. لذا به فرمایش بیدارگرانه رهبر انقلاب توجه کنند. در نوحهخوانی باید به مقتلخوانی هم عادت کنیم، مخصوصاً مقتل «لهوف» و «نفس المحمود» که بسیار مورد وثوق است. البته نزدیکترین مقتل به واقعه عاشورا مقتل «اَبی مِخنَف» است که به فارسی هم ترجمه شده است.
ایکنا – برای مداح بودن داشتن صدای خوب کفایت میکند؟
این یکی از شرایط لازم است، اما کافی نیست. یکسری شروط ظریف دیگر نیز وجود دارد که اگر یک نوحهخوان داشته باشد و آنها را رعایت کند، اثرگذارتر خواهد بود. یکی داشتن سیمای باتقواست. یک توصیه به مادحان دارم و آن این است که کم بخوانند، اما با کیفیت باشد، یعنی فکر نکنند با خواندن بیشتر میتوانند اثرگذاری بیشتری داشته باشند. آیه دوم سوره مبارکه ملک میفرماید: «الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا»؛ در بوته آزمایش الهی مهم است که شما با چه کیفیتی کار کردهاید. این شامل همه چیز میشود.
ایکنا – نظر شما در مورد روضهخوانی مرحوم کوثری چیست؟
مرحوم کوثری از دل برآمده میخواند. معلوم بود که فقط برای خدا میخواند.
ایکنا – مهمترین درخواست شما از ائمه اطهار به خصوص امام حسین(ع) چیست؟
اگر قرار است فردا حبیب مهکام از دنیا برود و انشاالله شهید شود، درخواست من این است که تا یک روز قبل از پایان عمرم توفیق تدریس و تعلیم قرآن و شاگردی مکتب اهل بیت(ع) را داشته باشم. ثابت قدم ماندن بسیار مهم است. در سورههای مبارکه فصلت و احقاف به این موضوع اشاره شده است. «إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَيْهِمُ الْمَلَائِكَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ»؛ هر کسی نمیتواند در این راه ثابت قدم باشد. بودند کسانی که در شب عاشورا وقتی که امام چراغها را خاموش و اتمام حجت کرد، فرمود آنهایی که حق الناس به گردنشان باقی مانده است و بسیاری رفتند. زبان حال تعدادی که باقی مانده بود این بود: «ای فدای تو هم دل و هم جان / وی نثار رهت هم این و هم آن / دل رهاندن ز دست تو مشکل / جان فشاندن به پای تو آسان».
ایکنا – چه توصیهای برای هیئات و دستاندرکاران آنها دارید؟
هیئات عزاداری به تلاوت قرآن به عنوان یک رسالت نگاه کنند. عصر تاسوعا وقتی از سوی عمرسعد ملعون دستور رسید تا کار سپاه امام حسین(ع) را یکسره کند، امام از ایشان مهلت خواست تا در آخرین شب عمر نماز بخواند و قرآن تلاوت کند. برادرانه به سرپرستهای هیئات مذهبی میگویم که اگر در شب عاشورا و حتی دیگر شبهای عزاداری یک ساعت کمتر یا بیشتر تلاوت قرآن را در برنامه قرار دهند، عزاداریها بیشتر رنگ حسینی خواهد گرفت.
برخی ولایت را کامل نفهمیدهاند و آن را محبت معنا کردهاند. یکی از معانی ولایت، اطاعت توأم با محبت از ولی تعبیر شده است، وقتی امام حسین(ع) در شب عاشورا قرآن خواند، چرا ما از این رفتار ولی خودمان تبعیت نمیکنیم؟ نقل شده است از جمله آیاتی که امام در شب عاشورا تلاوت فرمودند آیات 176 تا 180 سوره مبارکه آل عمران بود. این آیات سرنوشت ظالمین را تبیین میکند. وقتی اینگونه عمل کنید و در عزاداری به تلاوت قرآن اهمیت دهید، یک عزاداری امام زمان پسند خواهید داشت. برای این کار لازم است سرپرستهای هیئات مذهبی آموزش ببینند و برخی خرافات کنار بگذارند و دقت کنند که امام حسین(ع) در سرنوشتسازترین شب عمر خود تلاوت قرآن را رها نکرد.
ایکنا – در خلال صحبتهایتان به قرآن خواندن امام در شب عاشورا اشاره کردید. در ایام محرم معمولاً هر کسی برای خود نذری دارد و سعی میکند که با انجام خدمتی کمک کند. نظر شما در مورد نذر تلاوت از سوی قاریان چیست؟
کار بسیار نیک و مورد پسندی است. من دوستان را نصیحت میکنم تا در حد توان قرآن بخوانند و به اندازهای که میتوانند با قرآن انس بگیرند و دیگران را هم مأنوس کنند، چرا که قرآن کتاب هدایت و آیین زندگی ما در این دنیاست. لذا حداقل روزانه زمان خاصی را به قرائت قرآن اختصاص دهیم. اگر ما این کار را نکنیم، به استناد آیه سوم سوره مبارکه فرقان پیامبر در قیامت از ما شکایت خواهد کرد که این امت قرآن را مهجور کرد. لذا آنهایی که در این حوزه تخصص دارند در این ایام حداقل چند آیهای را در هیئات تلاوت کنند.
در پایان بد نیست عالم ربانی را هم تعریف کنم. خداوند متعال در آیه 79 سوره مبارکه آل عمران در معرفی عالم ربانی میفرماید که عالم ربانی کسی است که قرآن را بیاموزد و آموختههای خود را تدریس کند. حدیث نبوی نیز میفرمایند که بهترین شما مردم کسی است که قرآن را بیاموزد و آموختههای خود را به دیگران تعلیم دهد.
صدیقه صادقین
انتهای پیام