نشست «معارف پیش مفهومی و نقش آن‌ها در فهم متون وحیانی» برگزار می‌شود

به گزارش ایکنا، پژوهشکده معارف اهل بیت(ع) با همکاری کمیته مرکزی کرسی‌های آزاداندیشی حوزه‌های علمیه، نشست «معارف پیش مفهومی و نقش آن‌ها در فهم متون وحیانی» را برگزار می‌کند. 

ارائه‌دهنده این نشست، حجت‌الاسلام و المسلمین شعبان نصرتی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث و پژوهشگر پژوهشکده معارف اهل بیت(ع) و ناقد آن، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا برنجکار؛ مدیر مرکز تخصصی معارف اهل بیت(ع) و رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث است.

دبیر این نشست هم حجت‌الاسلام و المسلمین محمد رکعی؛ عضو هیئت علمی پژوهشگاه قرآن و حدیث و پژوهشگر پژوهشکده معارف اهل بیت(ع) خواهد بود. 

معرفی موضوع نشست

معناشناسان شناختی معارف را به دو دسته معارف پیش مفهومی و معارف مفهومی تقسیم کرده‌اند. بر اساس دیدگاه آنان برخی معارف، مستقیماً از تجربه‌های حسی به وجود می‌آیند و از تجربه‌های بدن‌مند ناشی می‌شوند. به این گروه از معارف که دسته‌ای از طرح‌واره‌های تصوری را در بر می‌گیرند معارف پیش‌مفهومی گفته می‌شود. طرح واره‌های مفهومی جزو نخستین مفاهیمی هستند که در ذهن انسان شکل می‌گیرند و به صورت مستقیم با تجربه‌های دریافتی حسی انسان ارتباط دارند. 

دسته دیگری از معارف، معارف مفهومی هستند. این دسته معارفی را تشکیل می‌دهند که جزو مفاهیم ذهنی و درونی انسانی‌اند ولی مبتنی بر معارف پیش‌مفهومی هستند. به عبارت دیگر علوم پیش‌مفهومی از نخستین مفاهیمی هستند که در ذهن انسان و از دوره کودکی انسان بر اثر تعامل با محیط فیزیکی و تجربه‌های روزمره زندگی حاصل می‌شوند و به صورت ناخودآگاه در نحوه تفکر ما وجود دارند و با عنوان طرح‌واره خوانده می‌شوند. مفاهیم دیگر ذهنی و انتزاعی ما پس از این مفاهیم و بر پایه طرح‌واره‌های تصویری انتزاع می‌شوند.

انسان همواره با محیط اطراف و الگوهایی که از آن دریافت می‌کند، سر و کار دارد. درک این الگوها جسمی شده است؛ یعنی از تعامل جسم ما با این الگوها حاصل می‌شود. بنابراین طرح‌واره‌های تصویری، تجربه‌ای جسمی شده هستند که از حواس تجربی ما با محیط اطرافمان حاصل می‌شوند. برای نمونه حجم، طرح‌واره‌ای تصویری است که ما آن را از فضای محدود شده انتزاع می‌کنیم. سپس این مفهوم انتزاعی را در عبارت‌هایی نظیر «در گرفتاری افتاده‌ام» برای توضیح دادن وضعیتی احساسی و غیر مادی در مورد خود به کار می‌بریم. 

مفاهیم غیرمادی عموماً به همین طریق ساخته می‌شوند. به این ترتیب که در انتزاع طرح‌واره‌ای ابتدا ذهن از یک موقعیت حسی، مفهومی انتزاعی با عنوان طرح‌واره را انتزاع می‌ند؛ برای مثال از دیدن قرار گرفتن شیئی در شیء دیگری مفهوم انتزاعی ظرفیت را انتزاع می‌کند. این مفهوم نخست در اعیان خارجی مورد استفاده قرار می‌گیرد اما سپس ذهن با توسل به ابزارهای ساخت و گسترش معنا نظیر استعاره مفهومی به گسترش طرح‌واره برای مفاهیم غیر مادی و غیرخارجی اعم از مفاهیم انتزاعی، معقولات ثانویه و مفاهیم معنوی اقدام می‌ورزد. طرح‌واره‌های تصویری پیش از شکل‌گیری مفاهیم در انسان و از تجربه‌های حسی انسان سرچشمه می‌گیرند و بنابراین پیش مفهومی هستند.

عملکرد خودآگاه ذهن

باید به این نکته مهم اشاره کنیم که طرح‌واره‌های تصویری همان تصویر ذهنی نیستند. تصاویر ذهنی انسان معمولاً نتیجه عملکرد ذهن خودآگاه انسان است که از حافظه دیداری او حاصل می‌شود. در حالی که طرح‌واره‌های تصویری از تجربه‌های حسی گوناگون انسان حاصل می‌شوند و دارای الگوهای انتزاعی هستند. به بیان ساده‌تر انسان می‌تواند چشمان خود را ببندد و تصویری از اشیاء خارجی را در ذهن خود مجسم کند اما هرگز نمی‌تواند تصویری از طرح‌واره‌های تصوری نظیر ظرفیت و حجم در ذهن مجسم کند.

سوال این است معرفت‌های پیش مفهومی چه نقشی در تولید معرفت دینی دارند؟ این معرفت‌های پیش‌مفهومی با معرفت‌های پیشینی که در انسان نهادینه شده‌اند و با فطرت شناسانده می‌شوند چه تمایزی دارند؟ 

معرفت‌های پیشینی انسان که بنا بر اعتقاد ما به صورت بسته‌های پیشینه‌ای عقلی در اختیار انسان قرار گرفته‌اند آیا می‌توانند نوعی طرحواره تصویری باشند؟ آیا دست کم بخشی از معارف پیش‌مفهومی همان شناخت‌های فطری یا گونه‌ای از آن نیستند؟ یا اینکه شناخت‌های فطری از جنس مفاهیم هستند؟ در غیر این صورت این معارف، چه نقشی در گونه‌های معرفتِ مورد تأیید قرآن و حدیث دارند؟

اعتقاد ما بر این است که معارف فطری و معارف عقلی پیشینی نیز نوعی معرفت پیش‌مفهومی هستند که البته جسمانی نیستند. بنابراین نباید این معارف را معرفت‌های مفهومی در نظر گرفت. 

این نشست روز پنجشنبه ۱۵ دی از ساعت ۱۳ الی ۱۵ در خیابان صفائیه_ کوچه ۲۱_کوچه ۳_پلاک ۵۰_ پژوهشکده معارف اهل بیت(ع) برگزار خواهد شد و علاقه‌مندان می‌توانند از طریق لینک مجازی جلسه به نشانی؛  www.maaref.org/neshast از مباحث نشست بهره‌مندشوند.