خبررسانی یا خبرسازی؛ قرآن قائل به کدام است؟
در اسلام، خبررسان فقط وظیفه رساندن خبر به مخاطب و تأمین حس کنجکاوی او را ندارد، بلکه در ازای حرف و عمل خود مسئولیت دارد و لذا، خبرنگار باید همواره رعایت مصالح جامعه و حفظ وحدت و امنیت را در گزینش اخبار لحاظ کند.
خبر و خبررسانی در زندگی امروزی از نقش و جایگاه برجسته‌ای برخوردار است. خبر ماده اصلی ارتباطات جمعی محسوب می‌شود، یکی از نیازهای اصلی جامعه بوده و در صدر تولیدات رسانه‌ها قرار دارد. همچنین به فرایند انتقال گزارش رخدادهای مهم از منبع فرستنده به گیرنده به‌وسیله ابزار رسانه، خبررسانی می‌گویند. خبررسانی شامل کوشش‌هایی برای دریافت، گردآوری، تدوین و انتشار به‌موقع اطلاعات است که در نهایت به ارائه خبر منتهی می‌شود. همواره موضع‌گیری‌های فردی و اجتماعی افراد و برنامه‌ریزی‌های آنها تابعی از اطلاعات و اخباری است که رسانه در اختیارشان قرار می‌دهد.
افزون بر این، پیدایش سیستم‌های نوین ارتباطات الکترونیکی که ویژگی مشترک آنها، فتح قلمرو‌های جهانی و یکپارچه‌سازی همه رسانه‌های ارتباطی بوده، در حال تغییر فرهنگ جوامع اصیل است. هر ابزار رسانه‌ای جدید، نسلی جدید در جامعه خلق می‌کند. جهان ما به‌گونه‌ای که هرگز سابقه نداشته، به شبکه‌ای از ارتباطات دیجیتالی تبدیل شده است، اما چگونه می‌توان در این هجوم اطلاعاتی رسانه‌ها از اضمحلال فرهنگی مصون ماند و در عین حال، از فضای خبر و خبررسانی حداکثر استفاده مفید را برد؟
شاید در هیچ دوره‌ای از تاریخ پرفرازونشیب تمدن بشری مانند اکنون که به عصر اطلاعات شهرت یافته، بحث اخلاق و ضرورت پرداختن به ارزش‌ها و فضایل انسانی در این حد احساس نشده بود. بشر امروزی تشنه اخلاق و معنویت است و رسانه‌ای که این تشنگی را درک کند، موفق خواهد بود.
در رقابت میان رسانه‌های متعدد و متکثر انتقال خبر، رسانه‌ای پیشتاز است که علاوه بر بهره‌مندی از فنون و تکنولوژی‌های روز وابسته به خبر، به اصول و قواعد اخلاقی نیز پای‌بند باشد، چون اعتماد مخاطب که بزرگترین سرمایه رسانه محسوب می‌شود، به میزان پای‌بندی آن رسانه به قواعد اخلاقی وابسته است. چنین به نظر می‌رسد که مجموعه اصول اخلاق خبررسانی در صورت انطباق با مفاهیم اخلاقی و تعالیم و معارف دینی از مقبولیت بیشتری برخوردار می‌شود.
ضرورت تدوین و تصویب اصول و مقررات اخلاق حرفه‌ای حوزه خبر از اواخر قرن ۱۹ میلادی و اوایل قرن 20 در پی رشد مطبوعات خبری احساس شد. کمیسیون مک‌براید برای نخستین بار در راستای تدوین هنجارهای اخلاق حرفه‌ای به‌صورت رسمی، اصول اخلاقی پرسنل اطلاعاتی را تهیه کرد. پس از آن در ایران نیز تعهدنامه اخلاق حرفه‌ای روزنامه‌نگاری از سوی دکتر معتمدنژاد در قالب چند اصل تدوین شد.
خبررسانی که با واکنش و رفتار انسانی در تعامل است، با بهره‌مندی از اخلاق‌مداری می‌تواند تأثیرگذاری فرازمانی و فرامکانی پیدا کند. اخلاق به‌عنوان پدیده‌ای فراتر از قانون و حقوق می‌تواند در عرصه خبرنگاری و خبررسانی، مدیریت روابط رسانه‌ای و فردی و مدیریت سیاست‌های داخلی و خارجی را به عهده گیرد.
اخلاق خبررسانی از منظر آموزه‌های دین
از نگاه معرفت‌شناسانه، تمام ذرات عالم نشانه‌ای از خدای متعال هستند و از او خبر می‌دهند. خداوند آن‌گاه که اراده کرد تا هدایت ویژه خویش را شامل حال بشر کند، پیامبرانی برگزید و رسالت ابلاغ پیام و خبر الهی را بر عهده آنان گذاشت. این خبررسانان شایسته، همان پیامبران عظیم‌الشأن و ائمه معصومین(ع) بودند که کلام و پیام الهی را بدون کوچک‌ترین تغییر و تبدیلی به انسان‌ها رساندند.
بر این اساس و نیز با بهره‌مندی از یافته‌های مقاله «اخلاق خبررسانی از دیدگاه آیات و روایات» (فصلنامه علمی تخصصی فرهنگ و پژوهش، شماره ۲۲)، می‌توان موضوع اخلاق خبررسانی را در شاخه‌های خبررسان، شیوه خبررسانی و محتوای خبر از متون اصیل و اولیه دینی استقصا و آن را به‌عنوان آیین‌نامه اخلاق‌مدارانه حوزه خبر تنظیم کرد.
از مجموعه آیات قرآن و روایات منقول از حضرات معصومین(ع) چنین استنباط می‌شود که در امر خبررسانی باید به چند قاعده پای‌بند بود. حفظ حیا و جلوگیری از اشاعه فحشا در حین انتشار خبر، یکی از مهم‌ترین اصول معارفی در فضای خبر است. شیوه آیات قرآن بر تشریح و توضیح مسائل زشت و ضدارزشی نیست. قرآن حتی در به‌کارگیری الفاظ نیز همیشه در کمال حیا و در لفافه صحبت کرده است، چراکه بیان جزئیات، قبح عمل را از بین می‌برد و زمینه اشاعه آن را فراهم می‌کند.
در آیات قرآن، حیا هم در بعد رفتار و هم در بعد گفتار همواره مورد تأکید قرار گرفته است. مثلاً، در ماجرای پیام‌رسانی دختران شعیب به موسی(ع) که در آیه ۲۲ سوره قصص مطرح شده، از رفتار توأم با حیا و گام برداشتن با وقار آنها سخن به میان آمده است. در آیه ۲۳ سوره یوسف نیز حیا در بعد گفتاری به تصویر کشیده شده و ماجرای خیانت زلیخا با کلماتی سرشار از آزرم بیان شده است. پس در فرایند خبرنگاری سزاوار است که در عین بیان حقیقت، عفت عمومی نیز در نظر گرفته شود و از انتشار فحشا جلوگیری به عمل آید.
قاعده اخلاقی دوم، حصول اطمینان از موثق بودن خبر قبل از انتشار آن به شمار می‌رود. موثق بودن خبر به معنای مستند و یقینی بودن آن است. قرآن در آیه ششم سوره حجرات به مؤمنان توصیه می‌کند که «اگر فاسقی خبری آورد، درباره آن تحقیق کنید، مبادا به گروهی از روی نادانی آسیب برسانید و از کرده خود پشیمان شوید.»
به عبارت دیگر، در مرحله نخست انتشار خبر، صلاحیت خبررسان به‌عنوان منبع اصلی خبر باید بررسی شود و اگر منبع غیرمعتمد بود، خبر از طریق دیگر منابع مورد صحت‌سنجی قرار گیرد. لازم است که وثوق خبر مورد تحقیق و واکاوی قرار گیرد، چراکه اطمینان کامل نسبت به صحت و دانستن تمام جزئیات واقعه خبر، تنها مجوز انتشار آن است. خداوند در آیه ۳۶ سوره اسرا چنین می‌فرماید: «از آنچه به آن علم نداری، پیروی نکن. به راستی که گوش، چشم و قلب در برابر آن مسئول‌اند.» این سخن به این معناست که تا وقتی به صحت و درستی خبر یقین پیدا نکردیم، حق ارائه و انتشار آن را نداریم.
بدیهی است که اگر این موضوع در برخورد با فضای مجازی امروزی مورد دقت و عمل واقع شود، نتایج بسیار خوبی به همراه خواهد داشت. در این خصوص می‌توان به سخنی از وصایای امام علی(ع) به فرزند بزرگوارش، امام حسن(ع) اشاره کرد، آنجا که در نامه ۳۱ نهج‌البلاغه می‌فرماید: «مگو آنچه را نمی‌دانی؛ اگرچه آنچه می‌دانی، اندک است.»
گاهی با نقل و انتشار یک خبر غیریقینی، التهابی جبران‌ناپذیر در بخشی از جامعه ایجاد می‌شود و پس از آن، جایگاه رسانه منتشرکننده این خبر در بین مردم تنزل می‌یابد و اعتماد عمومی از آن سلب می‌شود. توصیه آیات قرآن در ارتباط با انتقال مطالب در آیه ۷۹ سوره احزاب نیز بیان شده است، آنجا که می‌فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، تقوا پیشه کنید و سخن سدید (سخن صحیح و دور از خطا) بگویید.»
اصل سوم در امر خبررسانی، استفاده از الفاظ محترمانه برای انتقال مطالب است. در این راستا، قرآن کریم به نکاتی همچون دقت در انتخاب واژگان در آیه ۱۰۴ سوره بقره، سخن نیکو گفتن در آیه ۸۳ سوره بقره و رعایت ادب حتی در مقابل دشمنان در آیه ۴۶ سوره عنکبوت اشاره کرده است.
همچنین در آیه ۱۰۸ سوره انعام از رعایت احترام به‌عنوان نیروی بازدارنده در مقابل توهین دشمنان یاد می‌کند و می‌فرماید: «به معبود کسانی که غیر خدا را می‌خوانند، دشنام ندهید، مبادا آنها نیز از روی ظلم و جهل، خدا را دشنام دهند.» و از این طریق، راه مقابله به مثل دشمنان را بسته است.
در خصوص رعایت احترام، قرآن به اجتناب از متهم کردن دیگران در آیه ۱۴۸ سوره نسا نیز اشاره می‌کند و می‌فرماید: «خداوند دوست ندارد کسی با سخنان خود، بدی‌های دیگران را بیان کند، مگر آنکه کسی مورد ستم واقع شده باشد و خداوند شنوای داناست.» هرچند این سفارش مؤکد قرآن در حوزه ارتباطات بین فردی است، اما این مسئله در رسانه ابعاد وسیع‌تری می‌یابد، چراکه در صورت وقوع این ظلم و تهمت، بخش قابل توجهی از جمعیت از آن مطلع می‌شوند.
یکی دیگر از اصول مهم اخلاق خبررسانی، انتشار اخبار مفید و سودمند است. یکی از اهداف خبررسانی، تأمین کارکرد آموزشی آن از مجرای اطلاع‌رسانی به شمار می‌رود، زیرا مردمی که دسترسی به منبع اصلی و اولیه خبر ندارند، بسیاری از آموخته‌ها و اطلاعات خود را از اخبار رسانه‌ها دریافت می‌کنند. در منطق قرآن، انسان‌ها از نقل و انتقال بیاناتی که فایده‌ای به حال مخاطب ندارد، منع شده‌اند. مثلاً، خداوند تلویحاً در آیه ۱۱۱ سوره یوسف به این موضوع پرداخته است: «همانا در وقایعی که نقل می‌کنیم، عبرت‌هایی برای صاحبان اندیشه وجود دارد.»
اصل دیگر، حفظ حریم خصوصی افراد نام دارد. در فرهنگ دینی ما ریختن آبروی اشخاص برابر با ریختن خون آنها دانسته شده است. پس حفظ حریم خصوصی افراد بر همگان واجب است. قرآن به آسیب‌های اجتماعی که از رعایت نشدن این اصل در جامعه پدید می‌آید، در آیه ۱۲ سوره حجرات اشاره کرده است: «تجسس نکنید و کسی از شما غیبت دیگری را نکند، آیا کسی از شما دوست دارد گوشت برادر مرده‌اش را بخورد؟» صاحب تفسیر المیزان، تجسس نکردن را مربوط به اموری می‌داند که افراد مایل به پنهان بودن آنها هستند و نباید آنها را آشکار و دیگران را از آن خبردار کرد.
اصل دیگر، حفظ صداقت و پرهیز از انتشار خبر کذب است. یکی از مهم‌ترین الزامات تعهدی در خبررسانی، حفظ امانتداری کامل به شمار می‌رود. در آیه ۱۱۱ سوره یوسف خداوند به‌صورت ضمنی بر اصل صداقت در رساندن اخبار تأکید می‌کند: «در سرگذشت آنها درس عبرتی برای صاحبان اندیشه بود. این‌ها داستان دروغین نبود، بلکه (وحی آسمانی است)، هماهنگ است با آنچه پیش روی او از کتب آسمانی پیشین قرار دارد و شرح هر چیزی و هدایت و رحمتی است برای گروهی که ایمان می‌آورند.»
همان‌طور که ملاحظه شد، در اسلام، خبررسان فقط وظیفه رساندن خبر به مخاطب و تأمین حس کنجکاوی او را ندارد، بلکه در ازای حرف و عمل خود مسئولیت دارد و لذا، خبرنگار باید همواره رعایت مصالح جامعه و حفظ وحدت و امنیت را در گزینش اخبار لحاظ کند. اخباری اخلاقی و معرفتی محسوب می‌شود که سازنده و اخلاقی باشد، نه فقط سرگرم‌کننده و هیجان‌انگیز. از طرفی، جامعه دینی باید صرفاً خبررسان باشد، نه خبرساز. فضای خبر در جامعه اخلاقی و دینی باید هویت حقیقی رسانه‌ای خود را حفظ کند تا اهداف مدنظر دین در اطلاع‌رسانی تأمین شود.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان
انتهای پیام
