نگاه قرآن به علم، شبه‌علم و شاخصه‌های عالمان واقعی
عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران ضمن تعریف علم و شبه‌علم به بیان نگاه قرآن به این دو موضوع پرداخت و تصریح کرد: علم چیزی است به نام قانونمندی طبیعت که از طریق روش علمی به صورت پویا به دست می‌آید و در مقابل، شبه‌علم ادعایی با ظاهر علمی است که شواهد قابل تکرار و مستند ندارد.
به گزارش ایکنا، نشست «قرآن و علم» با سخنرانی حجت‌الاسلام و المسلمین نیکزاد عیسی‌زاده؛ عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران 4 مهرماه در دفتر مرکزی نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه‌ها برگزار شد که گزیده آن را در ادامه می‌خوانید؛
موضوع بحث من شاخصه‌های شبه‌علم از نگاه قرآن کریم است که در ذیل و در دایره موضوع قرآن و شبه‌علم دنبال می‌شود. مسئله علم و شبه‌علم امروز به عنوان یکی از بحث‌های جدی محافل علمی مطرح شده است، مخصوصا این روزها که داعیه‌های علمی و برداشت‌های ناصواب از قرآن کریم در قالب علم به مخاطبین عرضه می‌شود. اگر اندگی در فضای مجازی و سایت‌های اینترنتی جست‌وجو کنید این مسئله را کاملا تایید می‌کنید.
من عرضم را با این آیه آغاز می‌کنم؛ خداوند در این آیه عالمان واقعی و عالم‌نمایان را با یک تعبیر روشن معرفی می‌کند: «هُوَ الَّذِي أَنْزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاءَ تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ».
سوال اصلی بنده در این محفل علمی این است؛ اساسا شاخصه‌های شبه‌علم از دیدگاه وحی کدام است. اگر تعریف مشخصی از علم و شبه‌علم داشته باشیم، اگر بتوانیم حد و مرز هر یک از اینها را مشخص کنیم تا حد زیادی توانسته‌ایم نقیض آن را تعریف کنیم و قلمرو آن را بیان کنیم. اولین سوال فرعی من این است که اساسا تعریف علم و شبه‌علم چیست، ما چه چیزی را به عنوان علم و چه چیزهایی را به عنوان شبه‌علم می‌شناسیم؟ دومین سوال بنده این است نگاه قرآن به علم و شبه‌علم چیست؟ سوال سوم شاخصه‌های علم و شبه‌علم است و سوال چهارم، شاخصه‌های علم و عالمان واقعی از نگاه قرآن است.
طبق نقل مشهور محققین قرآن‌پژوه حدود 700 آیه قرآن در دایره مسائل علمی است که بیشتر ناظر به علوم تجربی است. این 700 آیه در مقام بیان اصول و راهبردهای کلی و بعضا بعضی از مصادیق و مسائل علمی است. ما در این نشست می‌خواهیم نگاهی کلی‌تر به مقوله علم و شبه‌علم داشته باشیم. اگر این بحث را انجام دهیم پاسخ بسیاری از سوالات حتی در حوزه علوم تجربی داده می‌شود چون اگر بتوانیم ارزش‌های حاکم بر یک مسئله را بیان کنیم پاسخ خرده‌مسائل داده خواهد شد.
تعریف علم از نظر علامه طباطبایی
در نگاه علامه طباطبایی علم نقیض جهل و به معنای دانش و آگاهی است. برخی در تعریف اصطلاحی علم گفتند حقیقت علم کشف امر خارج از ذهن به واسطه صورت ذهنی است که از راه حس و عقل و تجربه حاصل می‌شود. فخررازی در تفسیر کبیر دایره علم در قرآن را بسیار فراتر و گسترده‌تر از علامه مطرح می‌کند و اساسا بسیاری از اندیشمندان اهل سنت تعریف علم را اینگونه مطرح می‌کنند. فخررازی تصریح می‌کند از نظر بعضی علم عبارت است از ادراک، شعور، حفظ، ذکر، معرفت، فهم، فقه، عقل، حکمت. من دو رویکرد از تعریف علم را آوردم تا ذهن ما از حوزه علم تجربی و علوم تجربی در قرآن فراتر رود و با دید وسیع‌تری به مقوله علم نگاه کنیم.
تعریف شبه‌علم چیست؟ شبه‌علم در نگاه اهل اندیشه ادعا، باور یا عملی است که ظاهر علمی دارد و به عنوان علم ارائه می‌شود و در واقع از کلام ظاهرا علمی برای اثبات ادعاهای غیر علمی مورد استفاده قرار می‌گیرد. بسیاری از مخاطبین جای این دو را عوض می‌کنند و اشتباه می‌گیرند برای همین فضای مجازی به مهلکه‌ای برای علاقه‌مندان به این مباحث تبدیل شده است. به عنوان مثال گاهی یک روایت خاصی که ناظر به یک مورد خاص است را به تمام زمان‌ها و مسائل تسری می‌دهند در حالی که وقتی دقت کنید می‌بینید این مسئله یک مسئله خاص و جزئی است و قابلیت سرایت به دیگر موارد را ندارد. ما این را شبه‌علم می‌دانیم و به عنوان علم تعریف نمی‌کنیم.
مرجعیت قرآن در تعریف علم و شبه‌علم
یکی از ابعاد مرجعیت قرآن که این روزها مورد توجه است مرجعیت قرآن در تعریف علم و شبه‌علم است و قرآن این توانمندی را دارد. اگر شما نوع گزاره‌های علمی که در قرآن مطرح می‌شود ببینید، این مطلب را درک می‌کنید که قرآن از روشی برای بیان مطالب علمی استفاده می‌کند که مرجعیت قرآن در این زمینه را اثبات می‌کند و قضاوت و داوری خداوند متعال بر علم و شبه‌علم در آیات وحی تبلور پیدا کرده است.
قرآن در این زمینه از یک مسئله و موضوع نظری به بحث عملی می‌رود. قرآن می‌فرماید از نگاه من عالمانی که حتی به گزاره‌های علمی که می‌دانند عمل نمی‌کنند شبیه عالمان هستند و گرفتار شبه‌علم هستند. از نگاه قرآن چنین افرادی به عنوان جاهل معرفی می‌شوند. بعد قرآن مراتب علم و آگاهی را بیان می‌کند. از نظر قرآن علم دارای مراتبی است همانطور که برای شبه‌علم مراتبی بیان شده است. بعد از مرحله جهل، گمان است، بعد شک است، بعد ظن است، بعد علم است و بالاتر از مرحله علم، یقین است.
شاخص‌های علم چیست؟ علم چیزی است به نام قانونمندی طبیعت که از طریق روش علمی به صورت پویا به دست می‌آید. «به صورت پویا» یعنی علم دائما در حال شدن است به خلاف شبه‌علم که این پویایی را ندارد. علم به پیش‌بینی آینده بر اساس قانون‌مندی‌های جهان‌شمول می‌پردازد. این قانونمندی را می‌توان در هر عرصه تخصصی مطرح کرد. در مقابل، شبه‌علم ادعایی با ظاهر علمی است که شواهد قابل تکرار و مستند ندارد. مشخصه دیگر اینکه موارد ناسازگاری علمی در شبه‌علم فراوان است یعنی تناقضات زیادی در آن می‌بینید. در شبه‌علم برای توصیف مسائل غیر قابل توضیح به صورت راز یا اسطوره تلاش می‌شود. شاخصه بعدی این است که شبه‌علم پیش‌فرض‌های غیر قابل ابطال دارد.
نکته آخر اینکه اگر ثابت شود غلط است، پذیرفته نمی‌شود. اینها شاخص‌های شبه‌علم است. شاخص‌های عالمان واقعی از نظر قرآن نیز عبارت است از پاسخگویی، اعتبار گواهی، جواز احتجاج، خضوع و هدایت و صبر عالمان و تقوا. اینها از مواردی است که به عنوان شاخص‌های علم از نظر قرآن مطرح است.
انتهای پیام
