نابغه ۱۵ ساله قرآنی از پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود دفاع کرد

حدیث نظری، ۱۵ ساله، حافظ کل قرآن، نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه و دانش‌آموز سال یازدهم علوم تجربی است. از پنج سالگی شروع به حفظ قرآن کرد و طی ۲۰ ماه، حافظ کل شد. بعد از حفظ قرآن، به حفظ نهج‌البلاغه و صحیفه سجادیه رو آورد و در سن ۱۳ سالگی، از سازمان اوقاف، مدرک تربیت مربی حفظ قرآن را دریافت کرد. او زمانی که در کلاس پنجم ابتدایی تحصیل می‌کرد، در کنکور کارشناسی رشته علوم قرآن و حدیث و سال بعد در کنکور کارشناسی ارشد شرکت کرد و سپس وارد دانشگاه اصفهان شد. نظری که به گفته خودش، جوان‌ترین شرکت‌کننده کنکور کارشناسی و کارشناسی ارشد در کشور بوده و همچنین کم‌سن و سال‌ترین فردی‌ست که تاکنون موفق به دریافت مدرک تربیت مربی حفظ قرآن از سازمان اوقاف شده است، روز گذشته، ۱۱ بهمن‌ماه از پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی رابطه اسماءالحسنی در قرآن با زمان نزول آنها» با راهنمایی امیر احمد‌نژاد، عضو هیئت علمی دانشکده علوم قرآن و حدیث دانشگاه اصفهان دفاع کرد. بر این اساس، خبرنگار ایکنا در اصفهان گفت‌وگویی با این نابغه قرآنی درباره موضوع پایان‌نامه کارشناسی ارشد او انجام داده است.

ایکنا ـ تاریخ‌گذاری آیات و سوره‌های قرآن به چه معناست و پژوهش در این حوزه چه نتایجی می‌تواند در پی داشته باشد؟

تاریخ‌گذاری قرآن، دانشی‌ست که به دنبال یافتن زمان دقیق یا تقریبی نزول آیات و سوره‌هاست. این دانش، پیشینه‌ای طولانی دارد و اولین اظهار نظرهای تفسیری در زمان صحابه و تابعین و با استفاده از قرائن سوره‌ها، تحت عناوین مکی و مدنی بیان می‌شد.

یافته‌های ارزشمندی همچون به دست‌ آوردن سیره پیامبر(ص) با تکیه بر منبعی تحریف‌نایافته، تصحیح روایات تفسیری مانند روایات اسباب نزول و عرضه تفسیری تاریخی که اسباب و مقتضیات زمان نزول سوره‌ها را به‌طور منسجم و واقعی به نمایش بگذارد، نتایج حاصل از پژوهش در این حوزه و نشان‌دهنده اهمیت این دانش است.

تاریخ‌گذاری، از شروط ضروری در درک و تفسیر قرآن است. بررسی تاریخی آیاتی که در پی حوادث و شرایط گوناگون نازل شده، باعث می‌شود که تفسیر درستی از آیات صورت گیرد. تفسیر تنزیلی بر این اساس تنظیم می‌شود. تاریخ‌گذاری نیاز به ابزار و قرائنی دارد. روایات اسباب نزول، فهرست‌های ترتیب نزول، قرائن تاریخی، بافت و سیاق از جمله قرینه‌هایی هستند که در تاریخ‌گذاری مؤثر واقع می‌شود. هرچه پژوهش‌های بیشتری در حوزه تاریخ‌گذاری انجام شود، نتایج و دستاوردها نیز افزایش می‌یابد و زمان نزول آیات و سوره‌ها آشکارتر می‌شود.

ایکنا ـ چه اهداف و ضرورت‌هایی سبب شد تا موضوع بررسی ارتباط میان اسماءالحسنی با تاریخ نزول آنها در دستور کار پژوهشی شما قرار گیرد؟

این پژوهش با شکل‌گیری این سؤال اصلی آغاز شد که آیا ارتباطی میان کاربرد اسماءالحسنی در قرآن با زمان نزول سوره‌ها وجود دارد؟ برای یافتن پاسخ این سؤال، ابتدا به بیان و تعریف اسماءالحسنی پرداختیم. البته تفکیک صفت و ذات یا بررسی انواع صفات الهی از اهداف پژوهش حاضر نبود. ذیل پژوهش، به دنبال یافتن واژگانی که ویژگی‌های خدا را توصیف می‌کنند، ۱۲۰ اسم به‌عنوان کل اسماءالحسنای موجود در قرآن استخراج شد. البته تعدادی از این اسامی، گاهی در وصف خداوند و گاهی برای وصف دیگران بیان شده است که این نوع کاربرد نیز ذیل بررسی هر اسم، خالص‌سازی شد. در ادامه، کاربرد اسماءالحسنی در سوره‌های مکی و مدنی را تفکیک کردیم و به این ترتیب، به تفاوت کاربرد این اسامی در سوره‌های مکی و مدنی پی بردیم.

همان‌طور که بیان شد، از گذشته به موضوع تاریخ‌گذاری قرآن پرداخته می‌شد و انجام این پژوهش‌ها سبب به وجود آمدن فهرست‌های مختلف ترتیب نزول شده بود. این فهرست‌ها به دو نوع روایی و اجتهادی تقسیم می‌شوند که در این پژوهش، اسماءالحسنی در ۱۲ فهرست روایی و پنج فهرست اجتهادی مورد بررسی قرار گرفتند. هرکدام از اسماءالحسنی از بیشترین تا کمترین کاربرد در فهرست‌های روایی و اجتهادی و البته با توجه به فراوانی نسبی آنها بررسی شد تا واقعیت متفاوت بودن کاربرد اسماءالحسنی در سوره‌های گوناگون آشکار شود. آمار کاربرد هر اسم، هم به‌صورت مطلق و هم به‌صورت نسبی بررسی شد. منظور از کاربرد نسبی این است که میزان کاربرد هر اسم با توجه به تعداد کل کلمات سوره است. 

از آنجا که جای‌گذاری جدول‌ها و نمودارهای این بررسی‌های آماری در ۱۷ فهرست ترتیب نزول، باعث چند برابر شدن حجم پایان‌نامه می‌شد، جدول‌ها و نمودارهای یادشده به‌صورت QR Code در پایان‌نامه عرضه شده است تا با استفاده از برنامه‌هایی که قابلیت باز کردن بارکد را دارند، از طریق اسکن دسترسی به محتوا برای خوانندگان مهیا شود.

از آنجا که احتمال داشت مخاطبان و خوانندگان پژوهش در پی معنا و مفهوم دقیق اسماءالحسنی باشند، ذیل هر اسم بر اساس منابعی همچون «مفردات» راغب اصفهانی، «منشور جاوید» و کتاب «واژگان دخیل در قرآن» آرتور جفری، معنای آن درج شد. در این مرحله، پاسخ سؤال اصلی پایان‌نامه به دست آمد، اما ترجیح داده شد تا با توجه به اسماءالحسنی به بیان احتمالاتی ذیل سوره‌های مورد بحث در تاریخ‌گذاری پرداخته شود. 

ایکنا ـ پس از تحلیل یافته‌های پژوهش به چه نتایجی دست یافتید؟

در فصل دوم پایان‌نامه، به چند مدل کاربرد اسماءالحسنی در قرآن همچون صعودی (ابتدای نزول، اسم مورد نظر بدون کاربرد یا کاربرد کم و در سیر نزول تاریخی قرآن، فراوانی کاربرد آن افزایش یافته) و نزولی (اسم مورد نظر در ابتدای نزول قرآن کاربرد بیشتری داشته و سپس در سیر نزول تاریخی با کاهش تعداد کاربرد روبرو بوده است) و دوره‌ای پی بردیم. در سیر دوره‌ای، متوجه شدیم که تعدادی از این اسامی در بعضی از سوره‌ها، سیر صعودی یا نزولی را تغییر داده‌اند و تفاوتی در کاربرد دیده شد.

این تعداد از اسماءالحسنی که روند منظم و قابل پیش‌بینی از نظر ظاهری نداشت، سبب شد تا سوره‌های قرآن به چند دسته مورد اختلاف‌ها (۳۲ سوره که در کتاب التمهید معرفت بیان شده‌اند و در مکی و مدنی بودن آنها اختلاف وجود دارد) و مشکوک‌ها (سوره‌هایی که درباره جایگاه آنها در فهرست‌های ترتیب نزول (زمان نزول آنها) شک و تردید وجود دارد) تقسیم شوند.

البته دسته‌ای از اسماءالحسنی در تعدادی دیگر از سوره‌ها نیز روند منظم آماری نداشتند و می‌توان آنها را سوره‌هایی دانست که پژوهشگران در حوزه تاریخ‌گذاری می‌توانند به بررسی بیشتر آنها بپردازند.

ذیل هرکدام از این سوره‌ها، ابتدا جایگاه آنها در فهرست‌های ترتیب نزول روایی و اجتهادی و سوره‌های قبل و بعد از آنها مطرح و سپس به بیان نظر مفسرانی از جمله ابن‌عاشور پرداخته شد. در ادامه، آمار کاربرد اسماءالحسنی را در هر سوره ذکر کردیم.

با اینکه تحلیل علت این تفاوت کاربرد در سه گروه سوره‌هایی که مطرح شد، از اهداف اصلی پژوهش نبود؛ اما دلایل احتمالی این یافته بیان شد. مهم‌ترین نتایج پژوهش حاضر این است که ارتباطی بین کاربرد اسماءالحسنی و زمان نزول سوره‌ها وجود دارد و این مورد را می‌توان به ابزار و قرائن تاریخ‌گذاری اضافه کرد.

ایکنا ـ یافته‌های این پایان‌نامه را برای اسم «الله» که از بارزترین اسماءالحسنای خداوند است، بیان کنید.

اسم «اللّه» که بیشترین کاربرد را در مقایسه با دیگر اسماءالحسنی دارد، در فهرست‌های ترتیب نزول بررسی و در قالب جدول‌ها و نمودار‌هایی منظم شد. روند کاربرد این اسم در سیر نزول تاریخی سوره‌ها به‌صورت صعودی است؛ اما در سوره‌هایی مانند مزمل، انعام، اعراف و نحل، تعداد کاربرد متفاوتی در مقایسه با سوره‌های قبل و بعد دیده می‌شود.

این احتمال وجود دارد که این تعداد غیر روال کاربرد با تاریخ‌گذاری مرتبط باشد و با استفاده از اسماءالحسنی در کنار قرائن دیگر، به جایگاه مناسب‌تر این سوره‌ها پرداخته شود. برای مثال در سوره مزمل، ۷ مرتبه «اللّه» استعمال شده و همه آنها در آیه آخر این سوره است. با توجه به ساختار متفاوت این آیه و نظریه پیوستگی یا گسستگی نزول سوره‌ها، این احتمال وجود دارد که علت اختلاف کاربرد «اللّه» در این سوره، به‌دلیل وجود این آیه خاص است، یا در سوره‌های دیگر به‌دلیل مورد اختلاف یا مشکوک‌ بودن، وجود آیات تکراری، تغییر در مخاطب با توجه به فصل و زمان خاص نزول آن سوره، واژگان دخیل و موارد دیگری باشد که در این پژوهش، بیشتر به دو مورد اول پرداخته شده است.

ایکنا ـ و صحبت پایانی.

در آخر، از آقای دکتر احمدنژاد که در مقام استاد راهنما در این پژوهش بسیار زحمت کشیدند، آقای دکتر بنائیان که مشاوره‌هایی در این پژوهش ارائه دادند و هسته دانشجویی پژوهش‌های تاریخ گذاری تشکر می‌کنم.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان