نیایش؛ تمسک؛ فتوت و ادای بندگی در فراز و فرود «تُرنا»

به گزارش ایکنا؛ رفتارمندی انسان‌های باورمند به آیین؛ بی‌هیچ تردیدی و به گواه اسناد تاریخ، ردپایی از ابتدای زیست بشر بر روی این جهان اثیری دارد.

پیش ‌از نزول ادیان الهی، انسان باورمند به آیین؛ در ساحت طبیعت پیرامون که ارتزاق، معیشت و زندگی او را تأمین می‌کرد؛ تلاش داشت تا به تقدیس مادرِ بخشنده زمین و آسمانی که بارانِ رحمتش تضمین‌کننده دوامِ حیات و بقای اوست بپردازد و پس ‌از نزول و پذیرش ادیان الهی توسط مردم، همان رفتارهای آیینی شکل آموزه‌های دینی به خود گرفت.

هرچه ادیان، فرایض و شعائر خود را جزئی‌تر و بر مناسبت‌های مختلف «سور» و «سوگ» استوار کردند؛ به همان میزان، تعدد و تکثر رفتارهای آیینی مردمان دین‌دار نیز گسترش پیدا کرد. امروز با قدرت می‌توان گفت که آنچه در ساحت کُنش‌های آیینی و رفتار واره‌های نمایشی مردمان باورمند به آیین تجلی یافته و بروز و ظهور پیدا کرده است؛ بی‌هیچ تردیدی نخ تسبیحی است که فرهنگ، تمدن، دین و شعائر آیینی بر مدار آن استوار است.

ماهِ مبارک «رمضان» به عنوان بزرگترین ماه مذهبی مسلمانان که ماهِ نزولِ قرآن و برکات آن به‌ عنوان کتاب آسمانی مسلمانان است؛ در میان مردمان فرهنگ‌مدار و باورمند به آیین ایرانیان تمدن‌ساز از جایگاه بسیار بالایی برخوردار است. برهمین نمط است که از شمال تا جنوب و از شرق تا غرب کشورمان؛ در ساحت موزاییک رنگارنگ از تنوع اقلیم‌ها، گویش‌ها، پوشش‌ها، آداب، رسوم و سنت‌های مختلف ملی و مذهبی؛ اجرای فرایض مذهبی و آیین‌های نمایشی مرتبط با این ماه از جایگاه والایی برخوردار است.

دال مرکزی تمامی این آیین‌ها، آموزه‌های دین هدایتگر و مبین اسلام منبعث از کتاب آسمانی مسلمانان -قرآن کریم- است و از مراسم سحرگاهی تا افطار و همچنین مناسبت‌های تقویمی چون میلاد بابرکت کریم اهل‌بیت امام حسن(ع) تا شهادت مولای متقیان، حضرت علی(ع) را دربر می‌گیرد. سرانجام رسیدن به ایستگاه پایانی آن ‌که یکی از بزرگ‌ترین اعیاد مسلمانان، همان عید فطر است فرجامی بر آغاز رفتارهای آیین‌مند مردمان باورمند به دین اسلام، شعائر و فرایض هدایتگر آن است.

بر همین اساس خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) همراه با ایام این ماهِ پرفیض، تلاش می‌کند تا در سلسله گزارش‌هایی به معرفی آیین‌های مردمان سرزمین‌مان در اقصی نقاط آن در حوزه رفتارهای آیینی و نمایشی مرتبط با ماه صیام بپردازد.

شانزدهمین گزارش از این سلسله مباحث به معرفی آیین «تُرنابازی» بازمی‌گردد که در ادامه از خاطرتان می‌گذرد.

جایگاه معنویت‌بخش ساحت دین در امور زندگی

ماه مبارک رمضان در کنار اَرج و قُربی که در میان تمامی ماه‌ها برای مسلمانان در ساحت مراتب مختلف دینی، مذهبی و معنوی دارد؛ فی‌نفسه مملو از آداب، رسوم و فرایض مختص این ماه برای مسلمانان روزه‌دار در قالب اشکال و رفتارهای آیینی و نمایشی به شمار می‌رود.

فصل مهمی از بازتاب همراهی مؤمنان روزه‌دار را با آیین‌ها و فرایض دینی و مذهبی در توسعه‌ فرهنگ و بازتاب جایگاه معنویت‌بخش ساحت دین در امور زندگی روزمره آنها شاهد هستیم.

درست بر همین اساس است که در ساحت رصد، پژوهش، مداقه و تحقیق در ساحت رفتارهای آیینی و آیین‌واره‌های نمایشی مردمان ایران‌زمین در مواجهه با شعائر و فرایض ماه مبارک رمضان می‌توان بسیاری از رفتارهای آیینی و نمایشی مردمان، خاصه در این ماه را به شکلی دَرهَم تنیده با آموزه‌ها، معارف و مبانی مذهبی و دینی در ماه مهمانی خدا به نظاره نشست.

ستایش خالق؛ نیایش و تمسک به پروردگار

هوشنگ جاوید در کتاب «پَرند ستایش در ایران» درباره تلفیق آموزه‌های فرهنگ‌ساز مبانی مذهبی در ساحت رفتارهای آیینی و نمایشی مردمان مسلمانِ روزه‌دار ایرانی و بازتاب مبانی معرفت بخش ساحت ادای شعائر و فرایض دینی ایرانیان در ماه صیام چنین نوشته است: کلیدواژه‌هایی مانند ستایش خالق؛ نیایش و تمسک به پروردگار؛ رعایت حق همسایه، یگانه‌پرستی؛ الگو قرار دادن آموزه‌های کتاب آسمانی مسلمانان -قرآن کریم- و در نهایت حرکت به سمت رستگاری به عنوان مهمترین هدف مسلمانان را می‌توان در بسیاری از رفتارهای آیینی و نمایشی در خلال ایام ماه مبارک رمضان به وضوح مشاهده کرد.

وی در ادامه آورده است: یکی از مهمترین رفتارهای آیینی و نمایشی که سبقه و در ازای اجرای آن، تاریخی بیش از چهار قرن را به خود اختصاص داده است و به ویژه میان مردمان پایتخت‌نشین ازجمله آیین‌های نمایشی بسیار محبوب به شمار می‌رود به آیین نمایشی «تُرنابازی» باز می‌گردد.

«تُزنا»؛ فصلی از بازتاب زیست اجتماعی مردمان

داوود فتحعلی‌بیگی از استادان نمایش‌های آیینی و سنتی ایان در کتاب «دفتر تقلید2؛ خرده‌روایت‌های نمایشی و آیینی ایران» درباره سابقه «تُرنابازی» چنین نوشته است: در عهد صفویه و در ادامه آن در دوران قاجار که رفتار آیینی و نمایشی بنا بر مناسبت‌های ملی و مذهبی به یکی از سنت‌های همیشه همراه رفتارهای آیینی ایرانیان بدل شده بود، بسیاری از میدانگاه‌ها، بوستان‌ها و محله‌های کشورمان در ساعاتی از روز به قُرُق نمایشگران و معرکه‌گیرانی در می‌آمد که همسو با رفتارهای آیینی و نمایشی، بازتابی از جنبه‌های ناب زندگی و مسائل فرهنگی آن را در راستای ارتقای زیست اجتماعی به مردم منتقل می‌کردند.

وی افزوده: در آن ایام که قهوه‌خانه‌ها -نه با تعریف امروزی- مکان و محلی برای همراهی مردمانی بود که بعد از کار روزانه علاوه بر دید و بازدید از یکدیگر و تکاندن غبار خستگی به بررسی اتفاقات، حوادث، مشکلات و یا نقل خاطرات خود می‌پرداختند؛ طی ماه مبارک رمضان و در فاصله افطار تا سحر، به جولانگاهی برای نقالان، شاهنامه‌خوانان، طومارخوانان، پرده‌خوانان و شبیه‌خوانان بدل می‌شد که البته در میان آنها می‌شد حضور پررنگ برگزارکنندگان و مجریان آیین نمایشی «تُرنا» را نیز مشاهده کرد.

فتوت و جوانمردی «تُرنابازی» به روایت دایره‌المعارف بزرگ اسلامی

در کتاب «دایره المعارف بزرگ اسلامی» درباره جایگاه، ساحت و ماهیت شکل‌گیری نمایش «تُرنا» آمده است: «تُرنا بازی» به عنوان نمایش آیینی هر چند مانند بسیاری از رفتارهای آیینی و نمایشی مختص عموم مردم با تجربه زندگی مدرن در طی دهه‌های اخیر در شکل تولید و اجرا بسیار کمرنگ‌تر از گذشته شده است؛ اما هنوز هم می‌توان در محله‌هایی از پایتخت به ویژه در مناطق جنوبی و در برخی از استان‌ها و شهرستان‌های فلات مرکزی کشورمان شاهد نفس کشیدن و زنده بودن این نمایش آیینی باشیم.

ادای دین؛ وفای به نذر و احترام به بزرگان

آیین نمایشی «ترنا» و بازیگران این نمایش آیینی که هنگام اجرای آن به بعد از اذان مغرب و برپا کردن ضیافت افطار تا حوالی سحر در قهوه‌خانه‌ها باز می‌گشت؛ علاوه بر سرگرم کردن افراد حاضر در قهوه‌خانه؛ به واسطه این آیین تلاش می‌کردند سنت‌هایی چون ادای دین؛ وفای به نذر؛ ادای حق بندگی و احترام به بزرگان را در قالب این رفتار آیینی به مخاطبان خود انتقال دهند.

بهرام بیضایی در کتاب «تاریخ نمایش ایران» درباره شیوه اجرای آیین نمایشی «تُرنا» اینگونه آورده است که: آیین نمایش تُرنابازی با ضرب مرشد و مداحی اهل بیت(ع) توسط او که عموماً فردی خوش‌صدا و خوش‌الحان بود شروع می‌شد و در این میان، یار همراه مرشد که به «کارگزار» معروف است از مردم می‌خواست که به داخل دایره وارد شوند و با نیتی قلبی کف دست چپ یا راست خود را پیش روی وی بگشایند تا «کارگزار» با «تُرنا» به دستان آنها ضربه‌ای را به دلخواه و عددی که فرد نذر ادا می کند وارد سازد و در این میان مخاطبان که به «میاندار» معروف هستند با لفظ «بشمار…!» تعداد ضربات وارد شده را شمارش می‌کنند.

در این میان تنها افرادی که از خانواده سادات هستند با اعلام آنکه «سید» هستند از «کارگزار» می‌شنوند که دستشان بسته و گره‌کرده باشد و دلیل آن نیز اینگونه عنوان شده که این افراد به دلیل نزدیکی و قرابت اجدادی به خانواده اهل‌بیت(ع) لازم است تا با عموم مردم تفاوتی داشته باشند.

هر بار با خواندن و صدای کارگزار داوطلب بعدی به میان میدان می‌رود و نیت خیری می‌کند «تُرنا» می‌خورد و با ذکر صلوات از مخاطبان و تماشاچیان (میانداران) از میدان بازی خارج می شود.

گزارش از امین خرمی