شاعری که یک‌تنه در برابر قوای سه‌گانه ایستاد
پروین اعتصامی شاعری ظلم‌ستیز و حق‌طلب بود که با سه بیت از یک منظومه استعاری شجاعانه در برابر دولت وقت ظالم زمان خود ایستاد.
امروز مصادف با سالمرگ پروین اعتصامی (۲۵ اسفند ۱۲۸۵ – ۱۵ فروردین ۱۳۲۰) شاعر بزرگ ایرانی و سراینده بهترین مناظره‌های منظوم فارسی است.
پروین اعتصامی جایگاه ویژه‌ای در میان شاعران ایران دارد که مهمترین آنها شکستن تابوی ورود زنان به عرصه شعر و پذیرش آنها در شرایط اجتماعی و فرهنگی مردسالانه زمان خود است. در قبال این ادعا شاید این نکته مطرح شود که پیش از پروین نیز شاعران زنی چون مهستی و رابعه بوده‌اند که شهرت زیادی دارند و در ادبیات فارسی ماندگار شده‌اند. این مسئله کاملاً درست است و پروین از منظر تاریخ ادبیات فارسی نخستین شاعر زن ایرانی نیست اما از منظر محتوای اشعار و تابوشکنی و ایستادگی شجاعانه در برابر مردسالاری و انحصارطلبی زمانه خود نخستین و مشهورترین شاعر زنی است که در محافل مردانه حضور داشته و به شعرخوانی پرداخته است و تا آن زمان هیچ یک از شاعران زن ایرانی به این مرحله نرسیده بودند.
از منظر رعایت انصاف باید این نکته را در نظر داشت که موقعیت اجتماعی پروین به عنوان دختر میرزا یوسف خان اعتصامی مشهور به اعتصام‌الملک که از نویسندگان و مترجمان نامور ایرانی دوره قاجار مهم بود و همین موضوع موجب شد که در کنار آموزش زبان‌های مختلف در کنار پدر، زیر نظر استادان بنامی چون ملک‌الشعرای بهار و علی‌اکبر دهخدا مشق شعر و ادب کند و به بالندگی برسد. نیز دوره تاریخی و وجود زمینه لازم برای حضور زنان در اجتماع را نباید در این زمینه نادیده گرفت و اینها هیچ یک در اختیار شاعران زن پیش از پروین نبوده‌اند. به‌هرحال پروین اعتصامی با وجود همه این موارد رنج بسیاری کشید و تلاش زیادی کرد تا بتواند پای زنان را به محافل شعر باز کند و آنها همدوش با مردان به فعالیت ادبی و اجتماعی مربوطه بپردازند.
از همان منظر منصفانه‌نگری نیز باید توجه کرد که اکثر اشعار سروده شده توسط زنان تا آن زمان ماهیتی عاشقانه داشته و گاهی تقلیدهایی از اشعار شاعران بزرگ مرد بوده‌اند اما شعر پروین علیرغم تهمت‌هایی که به وی زده شد و آنها را منتسب به پدر و استادش کردند امضای خاص او را دارد و ازاین‌رو نقطه عطفی در تاریخ ادبیات فارسی نیز شمرده می‌شود. مناظره‌هایی که به صورت منظوم در دیوان پروین دیده می‌شود به قدری ظریف‌پیکر و نازک‌اندیشانه و حکمت‌آموزند که با اشعار نظیر شاعران بزرگی چون نظامی برابری می‌کند و بسیاری از ادبای فارسی حتی آنها را برترین مناظره‌های شعر فارسی عنوان کرده‌اند. از حق هم نگذریم مناظره مست و هشیار این شاعر را می‌توان بهترین مناظره تاریخ ادبیات منظوم فارسی عنوان کرد چرا که در کنار استفاده از صنایع ادبی مختلف از طعنه بهترین استفاده را کرده تا طبع استبدادستیز و حق‌طلب خود را در قالب کلمات نمایش داده و به نقد ظلم زمان خویش و حاکمیت موجود آن بپردازد. البته پروین مناظره‌های دیگری چون سنگ و گوهر، سیر و پیاز و بلبل و مورچه را نیز دارد اما هیچکدام از آنها به این شیوایی جنبه اعتراضی روح این شاعر را بازنمایی نمی‌کنند:
محتسب، مستی به ره دید و گریبانش گرفت
مست گفت: ای دوست! این پیراهن است، افسار نیست!
گفت: مستی، زان سبب افتان و خیزان می‌روی
گفت: جرم راه رفتن نیست، ره هموار نیست
گفت: می‌باید تو را تا خانه قاضی برم
گفت: رو صبح آی، قاضی نیمه‌شب بیدار نیست
گفت: نزدیک است والی را سرای، آنجا شویم
گفت: والی از کجا در خانه خمار نیست؟
گفت: تا داروغه را گوییم، در مسجد بخواب
گفت: مسجد خوابگاه مردم بدکار نیست
گفت: دیناری بده پنهان و خود را وارهان
گفت: کار شرع، کار درهم و دینار نیست
گفت: از بهر غرامت، جامه‌ات بیرون کنم
گفت: پوسیده‌ست، جز نقشی ز پود و تار نیست
گفت: آگه نیستی کز سر در افتادت کلاه
گفت: در سر عقل باید، بی‌کلاهی عار نیست
گفت: می بسیار خوردی، زان چنین بیخود شدی
گفت: ای بیهوده‌گو، حرف کم و بسیار نیست
گفت: باید حد زند هشیار مردم، مست را
گفت: هشیاری بیار، اینجا کسی هشیار نیست
از منظر ساختاری شعر مملو از تضاد است. مست و هشیار، محتسب و قانون‌شکن، راه رفتن و راه ناهموار، مسجد و مردم بدکار، عقل و بی‌کلاهی و ... از طرفی دیگر طعنه‌های زیادی در شعر وجود دارد که به صورت غیر مستقیم به نقد وضعیت موجود می‌پردازد: قاضی خواب، والی مست و محتسب رشوه‌گیر نماد سه قوه مقننه، قضاییه و مجریه هستند که پروین با نماد قرار دادن آنها به دولت وقت اعتراضی طعنه‌آمیز کرده است. چنین جسارت و شجاعتی را در هیچ یک از زنان شاعر نمی‌بینیم و حتی در اشعار فروغ فرخزاد که شاعری عصیانگر شناخته می‌شود بیشتر شاهد اعتراضات اجتماعی و برابری اجتماعی بین زن و مرد هستیم ضمن اینکه ردپای اخلاق و حکمت در اشعار فروغ بسیار کمرنگ است اما پروین پندهای اخلاقی و درس‌های زندگی زیادی را در اشعارش جای داده است.
متأسفانه آن‌طور که باید به بزرگان ادب کشور و به‌ویژه پروین اعتصامی پرداخته نشده و فیلم پروین نیز که سال گذشته ساخته شد به جنبه‌های خاصی از او پرداخته و در بیان حق مطلب الکن است.
جا دارد که توجه ویژه‌ای به بزرگانی چون پروین اعتصامی داشته باشیم و این گنجینه‌های ادبی را که نسل نو به‌شدت با آنها و آثارشان بیگانه‌اند از طرق مختلف و با ابزارهای روز فرهنگی و هنری احیا و به‌روز کنیم.
به قلم عباس کریمی عباسی
انتهای پیام
