«دعا» سیستم روانی انسان را متعادل می‌کند

به گزارش ایکنا از قزوین، مسعود جان‌بزرگی، استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در وبینار تحلیل روانشناختی دعای ابوحمزه ثمالی که شب گذشته، 5 اردیبهشت به همت گروه درمان چندبعدی معنوی خداسو از مرکز خدمات مشاوره و روانشناسی طلیعه سلامت برگزار شد، اظهار کرد: در جلسات قبل گفته شد که دعا زبان قلب و فطرت است؛ زمانی که قدرت انسان به پاکی و خلوصی که از ابتدا داشته برگردد شاهد انعطاف خواهیم بود که همان عبودیت انسان در برابر حق است.

وی ادامه داد: «انعطاف‌پذیری» مکانیزم عملکرد عقل فطری است. انسان می‌تواند عبد غیرخدا شود و در این صورت انعطاف روانشناختی خود را از دست می‌دهد چون مجبور می‌شود عقل فطری خود را نادیده بگیرد. بر اساس قانونی که بر قلب حاکم است در مقابل حقیقت انعطاف نشان می‌دهیم بین دعا و انعطاف رابطه وجود دارد؛ طی تحقیقات مشاهده شده است یکی از کارکردهای عقل فطری ما این است با توجه به امکانات حال و آینده برای ما تصمیم می‌سازد.

این استاد پژوهشگاه حوزه و دانشگاه بیان کرد: «دعا» زبان قلب است یعنی نظام پردازش هیجانی ما این است که چگونه از عواطف استفاده و به سمت اهداف درست خود هدایت کنیم اهدافی که با فطرت ما سازگار است. امام سجاد (ع) به ما یاد دادند که به وسیله دعا می‌توانیم تنظیم عاطفی و هیجانی کنیم پس دعا سیستم روانی ما را متعادل می‌کند چون فطرت ما متعادل است.

جان‌بزرگی اشاره کرد: گاهی از فطرت خود استفاده‌های دیگر می‌کنیم که حال ما را بد می‌کند؛ به‌جای استفاده از نظام تشخیص‌گر یا عقل فطری از هیجان استفاده می‌کنیم که خط کفر و تقوا نمونه آن است؛ باید معیار خود را هیجان قرار دهیم چون این معیار تنها برای انگیزش و سرعت است تا به اهداف خود برسیم.

وی بیان کرد: وقتی از مسیر اصلی خارج می‌شویم و از نظام تشخیص‌گر و ابزارها استفاده نمی‌کنیم دچار چندخدایی و چند هدفی می‌شویم؛ همه مفاهیم روانشناسی انسان در دعا وجود دارد و به سؤالات ما پاسخ می‌دهد. در فراز قبل امام سجاد (ع) پس از مشخص کردن ارتباط ما با نعمت‌ها درباره تنظیم نیروهای درونی صحبت کردند و بیان داشتند که علم باید در کجا در ارتباط با نیروهای درونی باشد و ابزارها چگونه به منبع اصلی خلقت وصل شوند.

بیشتر بخوانید: 

• خودآگاهی؛ اولین دانش انسان / دارایی‌های درونی چیست
• انعکاس قرآن در دعای ابوحمزه ثمالی
• «عشق» یک گرایش توحیدی در انسان است

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تصریح کرد: دارایی‌های کاربردی، دارایی‌هایی هستند که باید از آنان استفاده و به زندگی باقی نزدیک شویم. گاهی وفور نعمت حواس انسان را پرت و ما را دچار خواسته‌های دور و دراز می‌کند و ممکن است امید انسان را از حالت طبیعی خارج کند؛ وقتی با خدا در ارتباط هستیم باید امید، خواسته و آرزو داشته باشیم چراکه باب ناامیدی بسته شده است.

وی گفت: در رابطه‌های دیگر بهتر است به صورت کامل به رابطه با خدا دل ببندیم چون اگر رابطه ما با نعمت‌های خدا ضعیف شود زبان شکر بسته و آسیب‌پذیری اتفاق می‌افتد، در این صورت دنیا ناامن می‌شود و قطع ارتباط زمینه‌ساز گناه خواهد شد و ما را از وحدت درونی دور خواهد کرد به همین جهت امام سجاد (ع) ما را به سمت اخلاص در خوف و رجا رهنمون می‌کنند.

جان‌بزرگی مطرح کرد: معمولاً روانشناسان می‌گویند به دلیل تعدد رابطه‌ها یک روانشناس نباید به همسر و فرزند خود مشاوره دهد؛ هیچ‌گاه یک پدر به طور همزمان نمی‌تواند هم نقش پدر و هم نقش دوست را ایفا کند.

وی بیان کرد: ما نیز از دعای ابوحمزه می‌فهمیم که انسان تنها باید یک پروردگار و یک باند ارتباطی داشته باشد. سراسر دعای ابوحمزه می‌خواهد به ما بگوید رابطه ما با خدا شبیه هیچ رابطه‌ای نیست چون خداوند شبیه هیچ چیزی نیست و خضوع، خشوع، ترس و محبتی که داریم هیچ جا پیدا نمی‌شود.

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه تشریح کرد: اگر بخواهیم عشق را معنا کنیم در ارتباط با عبد و مولا امکان‌پذیر است. رابطه انسان با خدا خاص است و خداوند بر هیچ مخلوقی به این اندازه فرصت نداده است و این نشان از علاقه خداوند به بنده دارد و از آن به عنوان احسن یاد کرده است؛ مانند این رابطه را جای دیگری نمی‌توانیم پیدا کنیم به همین خاطر باید رابطه ما توحیدی باشد و حساسیت خداوند نیز به‌دلیل خاص بودن رابطه است چون این رابطه هستی‌بخش است و تمام رابطه‌ها با این رابطه اصلاح و بدون آن تخریب می‌شود؛ تا به امروز ندیدم رابطه‌ای که خدا در آن نباشد به خوبی پیش برود وقتی رابطه با خدا محکم باشد خرابی دیگر رابطه‌ها پوشانده می‌شود.

وی گفت: امام حسین(ع) فرمودند «کار خود را طوری انجام دهید که قابل حمد باشد اگر کسی تشکر نکرد خدا تشکر می‌کند» رابطه با خدا، وحدت‌بخش و هستی‌بخش است بنابراین این رابطه باید محکم و توحیدی بماند.

خود را فقط به خدا بفروشیم

جان‌بزرگی اظهار کرد: وقتی رابطه خدایی باشد سرعت و دقت دارد و خودمان را تلف نمی‌کنیم؛ در بازار خودفروشی خداوند بهترین خریدار است و بهتر است خود را به او بفروشیم و با او معامله کنیم. رابطه با خدا با دیگر رابطه‌ها قابل مقایسه نیست در این فراز از دعای ابوحمزه امام سجاد(ع) می‌گویند خدایا این خلق جیره‌خوار و در ید قدرت توست.

وی در ادامه به فراز 35 دعای ابوحمزه ثمالی اشاره کرد: «اِلـهی ارْحَمْنی اِذَاانْقَطَعَتْ حُجَّتی وَکلَّ عَنْ جَوابِک لِسانی وَطاشَ عِنْدَ سُؤالِک ای‌ای لُبّی فَیا عَظیمَ رَجآئی لا تُخَیبْنی اِذَااشْتَدَّتْ فاقَتی وَلا تَرُدَّنی لِجَهْلی وَلا تَمْنَعْنی لِقِلَّةِ صَبْری اَعْطِنی لِفَقْری وَارْحَمْنی لِضَعْفی سَیدی عَلَیک مُعْتَمَدی وَمُعَوَّلی وَرَجآئی وَتَوَکلی وَبِرَحْمَتِک تَعَلُّقی وَبِفِنائِک اَحُطُّ رَحْلی وَبِجوُدِک اَقْصِدُ طَلِبَتی وَبِکرَمِک اَی رَبِّ اَسْتَفْتِحُ دُعآئی وَلَدَیک اَرْجوُ فاقَتی وَبِغِناک اَجْبُرُ عَیلَتی وَتَحْتَ ظِلِّ عَفْوِک قِیامی وَاِلی جوُدِک وَکرَمِک اَرْفَعُ بَصَری وَاِلی مَعْروُفِک اُدیمُ نَظَری؛ خدایا به من رحم کن در آن هنگامی که حجت و دلیلم قطع شود و زبانم از پاسخ تو لال گردد و هوش در هنگام بازپرسی‌ات از سرم بپرد. پس ای بزرگ امیدم مرا نومید مکن در آن هنگام که سخت نیازمندم و به خاطر نادانی‌ام مرا از درگاهت مران و برای کم طاقتی‌ام مهرت را از من بازمدار به خاطر نیازی که دارم به من بده و برای ناتوانی‌ام به من رحم کن ای آقای من. بر تو است اعتماد و تکیه و امید و توکل من و مهر تو است دستاویزم و به آستان تو بار (حاجت) اندازم و به جود تو خواهشم را جویم و به کرم توای پروردگار من دعایم را آغاز کنم و از پیش تو امید رفع نیاز و احتیاج خود را دارم به توانگری تو جبران نداریم کنم و زیر سایه عفو تو به‌ پا ایستم و به جود و کرم تو دیده بگشایم و به نیکی تو چشم دوزم پس مرا به آتش مسوزان».

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه ادامه داد: امام سجاد (ع) سه چیز را منشاء بسیاری از مشکلات می‌دانند که این سه چیز شامل برهان و دلیل بنده، پاسخگویی و عقل است. انسان ویژگی عجیبی دارد و آن دلیل آوردن برای کار غلط است در این زمان کسی نمی‌تواند حریف او باشد چون یکی از ویژگی‌های روانشناختی انسان وابسته شدن به دلیل خود است و گاهی برای خنثی کردن دلیل ماه‌ها زمان صرف می‌کنیم که این‌ها مکانیزم‌هایی هستند که اگر حواسمان نباشد بدبختی به همراه خواهند داشت.

وی گفت: تفاوت پاسخگویی با جواب در این است که در دلیل، استدلال می‌آوریم ولی در جواب می‌گوییم زبانش نسبت به موضوع دراز است و اینگونه افراد به وسیله حرف زدن مسئولیت خود را پنهان می‌کنند. وقتی عقل استقرار پیدا می‌کند به آن «لُب» گفته می‌شود کسی که دارای این عقل است باید هوشیار باشد اما این فرد نسبت به هوشیاری گاهی ناهوشیاری دارد و نمی‌تواند از آن استفاده کند. برهان و پاسخگویی در برابر خداوند کاربرد ندارد و امام سجاد (ع) می‌گویند خدایا به من رحم کن وقتی که محبتی که می‌آورم از کار می‌افتد و زمانی که زبان من در پاسخگویی تو ناگویا می‌شود.

نادارایی‌های انسان چیست؟

جان بزرگی تصریح کرد: امام سجاد(ع) تا این قسمت از دعا درباره دارایی‌های بنده صحبت می‌کنند و بیان می‌دارند که رابطه ما با آن‌ها چگونه باشد بنابراین باید سر سفره دعا بنشینیم و از آن استفاده کنیم و اگر خلوص نداشته باشیم ضرر خواهیم کرد؛ گاهی حواسمان نیست که بعضی چیزها را نداریم، نداشتن‌ها در برابر دارایی مشکلاتی را برای ما ایجاد می‌کند. از جمله این نادارایی‌ها می‌توانیم به «فقر» اشاره کنیم وقتی کسی بیچاره شود محرومیت پشت محرومیت می‌آید.

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه «بیچارگی» نیز یکی دیگر از این نداشتن‌هاست، اضافه کرد: همه ما در وجود خود «بیچارگی» داریم و امام‌ سجاد(ع) درمان آن را امید به خدا می‌دانند اگر امید به خدا در ذهن ما احیا نشود بیچاره خواهیم بود. اگر همه بفهمند که بیچاره هستیم این نداشتن به بدبختی تبدیل می‌شود و تنها امید به خدا راه‌گشاست.

وی متذکر شد: وقتی یک نفر فرار می‌کند همه تلاش می‌کنند به او ضربه بزنند، بهتر است روی زخم دیگران نمک نپاشیم و آنان را سرزنش نکنیم در روایات آمده است هر کس را سرزنش کنیم همانند آن بر سر ما می‌آید.

جان‌بزرگی با اشاره به اینکه «جهل» نیز یکی دیگر از نادارایی‌ها یا نداشتن‌هاست، گفت: حتی با «عقل» هم نمی‌توانیم بسیاری از چیزها را کشف کنیم گاهی در شرایط نادانی خود را به دانایی می‌زنیم؛ عفونت جهل «طرد» است در این قسمت از دعا امام (ع) می‌گویند من را به خاطر نادانی از درگاه خودت بیرون نکن. ما انسان‌ها فرد جاهل را طرد می‌کنیم و فقط خداست که ما را بیرون نمی‌کند.

وی «صبر» را یکی دیگر از نادارایی‌ها دانست و بیان کرد: انسان عجول است و این بی‌صبری خطا را افزایش می‌دهد و در پی آن از مسیر رحمت خارج خواهیم شد به همین دلیل امام سجاد(ع) از خدا می‌خواهند به‌خاطر کم‌صبری ما را از مهرش محروم نکند.

این استاد روانشناسی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه در پایان سخنانش یادآور شد: از این فراز به بعد گویا دعا تازه شروع شده است تا این قسمت از دعا امام سجاد(ع) تلاش کردند به‌صورت زیبا و دقیق ما را به سر منزل مقصود برسانند. امام نعمت است و از نعمت ولایت سؤال خواهد شد بنابراین باید خدا را به خاطر وجود ائمه(ع) شاکر باشیم.