جایگاه شیعه در پروژه مطالعات قرآنی دانشگاه آکسفورد

به گزارش خبرنگار ایکنا، نشست «قرآن پژوهی در غرب و سهم شیعه در آن» امروز دوشنبه 28 آذرماه برگزار شد.

حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحامد علیزاده موسوی، عضو هیئت علمی گروه مطالعات تطبیقی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در این نشست سخنرانی کرد. در ادامه متن سخنان وی را می‌خوانید؛

قرآن‌پژوهی در غرب به صورت آکادمیک به قرن نوزدهم میلادی برمی‌گردد و علت هم این است که در قرن‌های قبلی مطالعاتی در زمینه کتاب مقدس و نقادی آن وجود داشته است مخصوصا در قرون هفدهم و هجدهم، نقادی کتاب مقدس بسیار پررنگ می‌شود و بسیاری از پژوهشگران، کتاب مقدس را مورد پژوهش قرار می‌دهند. با شروع قرن نوزدهم برخی افراد با همین رویکرد وارد قرآن‌پژوهی می‌شوند و از همان روش‌هایی که در نقد کتاب مقدس استفاده شده بود در مطالعات قرآنی استفاده می‌کنند، افرادی همانند آبراهام گایگر از این دست افراد هستند.

سیر تطور قرآن‌پژوهی در غرب

در قرن حاضر، سیر تطور مشخصی در زمینه‌های روشی، منبعی و اصول هرمنوتیکی و تفسیری قرآن در دیدگاه‌ها و روش‌های قرآن‌پژوهان غربی وجود دارد. آنها به باستان‌شناسی، زبان‌شناسی و پدیده‌های تاریخی مراجعه می‌کنند و بعضاً دو روش دَرزمانی و هَم‌زمانی را مورد توجه قرار می‌دهند. در مطالعات قرآنی مستشرقان، روش تاریخی - انتقادی، نقطه عطفی است که از دل آن روش‌های متعددی برای قرآن‌پژوهی بیرون می‌آید. سؤالی که وجود دارد این است که شیعه چه جایگاهی در این مطالعات قرآنی دارد و آیا پژوهشگران و رویکردهای شیعی توانسته‌اند جایی برای خود در مطالعات قرآن‌پژوهی غربی پیدا کنند؟ بیشتر منبع مطالعاتی غربی‌ها، منابع اهل سنت بوده است. از جمله بیشتر منابع دایره المعارف قرآن، مربوط به اهل سنت است و رویکرد شیعی در آن بسیار ناچیز است. سؤال این است که چه آسیبی وجود داشته که نتوانسته‌ایم به عنوان پژوهشگران شیعی، سهمی برای خود در آنجا ایجاد کنیم.

یکی از مهمترین آسیب‌هایی که در این حوزه وجود دارد آسیب زبانی است. آسیب زبانی از دو جهت قابل بررسی است اول اینکه در داخل کشور به ترجمه‌های مطالعات قرآنی غربی رجوع می‌کنیم و فهمی ناقص از مطالعات خاورشناسان داریم چراکه کمتر به اصل منابع مراجعه می‌کنیم در حالی که هرچقدر هم ترجمه دقیق‌ باشد نمی‌تواند آئینه تمام‌نمای دیدگاه مستشرقان در آن موضوع باشد. وقتی مستشرقی در دایره المعارف قرآن، درباره تاریخِ قرآن بحث می‌کند نوشته‌های متعدد دیگری هم در آن موضوع دارد اما ما صرفا به آنچه وی در دایره المعارف قرآن نوشته است توجه می‌کنیم در حالی که برای درک آن دیدگاه باید دیدگاه‌های دیگر وی را هم که ترجمه نشده است مطالعه کنیم.

ورود اندک پژوهشگران شیعه در عرصه بین‌المللی

دومین مشکل در زمینه آسیبِ زبانی، عدم ورود یا ورود اندک پژوهشگران شیعه در عرصه‌های بین‌المللی است لذا منابع انگلیسی که توسط شیعیان نوشته شده بسیار اندک است. دایره المعارف قرآنی لایدن، هرچند سال یکبار برای ویراستاری منابع خود فراخوان می‌‌دهد لذا اگر پژوهشگران شیعه به این عرصه ورود کنند می‌توانند در تکمیل آن نقش ایفا کنند و آنها هم می‌پذیرند. مشکل دیگر در زمینه مطالعات شیعی در غرب، نبود پیشینه مطالعاتی کافی و مناسب است. افرادی وجود دارند که می‌توانند در حوزه زبانی ورود کنند اما آشنایی کافی در زمینه منابع متأخر اسلامی ندارند. وقتی می‌خواهیم به مطالعات قرآنی به صورت تخصصی ورود پیدا کنیم باید آشنایی کافی نسبت به علوم قرآنی و مباحث مفسران داشته باشیم.

مهمترین آسیبی که به نظر بنده در زمینه داخلی ما وجود دارد و نتوانسته‌ایم در فضای قرآن‌پژوهی غرب وارد شویم عدم آشنایی درست ما با روش‌های مطالعات قرآنی خاورشناسان است. گفتمان قرآنی داخل با گفتمان قرآنی غرب متفاوت و دال قرآن‌پژوهی در غرب با دال مرکزی در داخل تفاوت دارد، لذا وقتی به مطالعات قرآنی غرب ورود پیدا می‌کنیم می‌‌خواهیم در پاسخ به شبهات قرآن‌پژوهی مستشرقان و نگارش مقالات از همان روش استفاده کنیم در حالی‌که چنین روشی پاسخگو نیست بلکه باید بتوانیم روش‌های آنها را بفهمیم و متناسب با روش تفسیری آنها به حوزه مطالعات قرآنی ورود پیدا کنیم.

مهمترین روش غربی‌ها در مطالعات قرآنی هم روش تاریخی - انتقادی است بنابراین نمی‌توانیم با روش تاریخی – نحوی به آن جواب دهیم بلکه باید با روش خودشان به آنها پاسخ دهیم. البته ورود به گفتمان غرب به این معنا نیست که خودمان در جریان گفتمان غربی قرار گیریم و دیدگاهمان شبیه آنها شده و در آن گفتمان هضم شویم بلکه باید بتوانیم جریانی را درون آن گفتمان بسازیم و این هم نیاز به عزم جدی و کارهای علمی قوی دارد.

وضعیت مطالعات قرآنی دانشگاه آکسفورد

به صورت موردی لازم است به مطالعات قرآنی که در دانشگاه آکسفورد انجام شده و تاکنون 24 جلد آن منتشر شده اشاره کنم. هیئت علمی و گروهی که این کتاب را می‌‌نویسند موسسه مطالعات اسماعیلی لندن است که در رأس آن هم آقاخان، رئیس اسماعیلیان قرار دارد. این پروژه از سال 1977 شروع شده و در چند بخش به مطالعات دینی و قرآنی می‌پردازد و یکی از حوزه‌های مهم آن مطالعات قرآنی است. در بخش مطالعات قرآنی از سال 2000 میلادی کار این مجموعه شروع شده و یکی از کارهای آنها همین مجموعه کتاب است.

بنده بررسی کردم که شیعیان تا چه اندازه در این مطالعات قرآنی آکسفورد نقش داشته‌اند. اسماعیلیان بخشی از شیعیان محسوب می‌‌شوند لذا در این جلدهایی که منتشر شده رنگ و بویی از شیعه در آن وجود دارد اما اسماعیلیان رویکرد خود را هم دارند ولی برخی شیعیان دوازده امامی نیز در این مجموعه هستند. یکی از این کتاب‌ها «رویکردهایی به قرآن در ایران معاصر» است که در سال 2019 منتشر شده است. در برخی موارد نیز به رویکردهای صوفیانه در مطالعات قرآنی توجه شده است. بنابراین شیعه توانسته در این مطالعات قرآنی آکسفور سهم خوبی داشته باشد اما نیاز است ورودی جدی‌تر در نقد مطالعات قرآنی در غرب داشته و جایگاه خود را ارتقا دهیم.

وضعیت پژوهش‌های قرآنی در کشور

حجت‌الاسلام والمسلمین مرتضی غرسبان، دبیر این نشست نیز در ابتدا گفت: در دنیای غرب مباحث زیادی در عرصه علمی انجام شده و در عرصه علوم انسانی نیز مطالعات زیادی در زمینه ادیان دارند. یکی از مطالعات ویژه آنها در خصوص دین مبین اسلام است. در اسلام شناسی در غرب آن نقطه مشترکی که بین همه مسلمانان به عنوان یکی از منابع دینی ما وجود دارد قرآن کریم است چراکه قرآن کریم مهمترین منبع دینی و وحیانی ما به حساب می‌آید لذا بسیاری از فعالیت‌های آنها در عرصه پژوهش در راستای مطالعاتی است که در زمینه قرآنی صورت می‌‌گیرد.

وی ادامه داد: در ایران هم در مقابل این پژوهش‌ها، مطالعات مختلفی در مراکز علمی، آموزشی و پژوهشی صورت می‌‌گیرد و حتی رشته‌هایی با عنوان قرآن و مستشرقان ایجاد شده و پژوهش‌های مخالفی در راستای قرآن‌پژوهی در غرب انجام شده و مجلات تخصصی زیادی در این باب ایجاد شده است. یکی از کارهایی که باید بررسی کنیم این است که با توجه به اینکه دین اسلام دو مذهب تشیع و تسنن دارد سهم شیعه در فعالیت‌های قرآن‌پژوهی در غرب چیست؟