علامه طباطبایی گفته خیلی از مسائل آخرت را نمی‌فهمیم + صوت

به گزارش ایکنا، جلسه درس تفسیر قرآن آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست با محوریت تفسیر سوره حمد، صبح امروز 6 اسفندماه در فضای مجازی منتشر شد.

در ادامه گزیده مباحث این جلسه را می‌خوانید؛

بحث به اینجا رسید که اگر خداوند بزرگ رحمن و رحیم است، این عذاب‌های تکوینی و تشریعی در طبیعت چه می‌شود؟ در رأس شبهه مسئله خلود است که حل آن دغدغه علمای بزرگ بوده است. هفته گذشته ما جواب‌ها را نقل کردیم ولی یادم نمی‌آید نقدی بیان کرده باشیم. در این جلسه خوب است آن جواب‌ها نقد شود و اگر جواب قانع‌کننده‌ای داریم بیان کنیم.

یکی از جواب‌هایی که داده شد بحث نیت بود یعنی چون شخص بنا داشته کارش را ادامه دهد لذا در عذاب خلود دارد. اولا ما در شریعت خط قرمز داریم و اگر کسی نیت گناه کند ولی آن را انجام ندهد هیچ اثری ندارد. اگر احیانا این توجیه در برخی روایات آمده باشد یا روایت سند ندارد و امکان دارد ساخته برخی افراد باشد چون گاهی اوقات برخی افراد برای اینکه حرفشان مقبولیت پیدا کند آرای خودشان را به معصوم نسبت می‌دادند. لذا ما خیلی مطالب داریم که قرن ششم و هفتم برای اولین‌بار نقل شده است. نکته دوم اینکه ائمه هم گاهی در حد درک مخاطب مطلبی را بیان می‌کردند. گاهی اوقات اگر می‌خواستند بیان فنی علمی مطرح کنند طرف متوجه نمی‌شد لذا در حد درک او پاسخ می‌دادند. پس به نظرم با این جواب مشکل حل نمی‌شود و بحث نیت نمی‌تواند جواب ما را بدهد ضمن اینکه ما مامور شدیم اگر حدیثی از معصوم به دست ما رسید و با موازین نساخت آن را کنار بگذاریم و نهایتا متوقف شویم.

اشاره قرآن به خلود مادامی

جواب دوم این بود که خلود را به زمان طولانی معنا کرده بودند. اولا زمان طولانی یعنی چه، ثانیا مشکل ما فقط با خلود نیست با زمان طولانی هم هست. فرض کنید مقصود از زمان طولانی هزار سال باشد، باز هم محل اشکال است. ضمن اینکه ما در اصول خواندیم حمل خلود بر زمان طولانی مَجاز است البته مجازی که طبع انسان آن را قبول می‌کند. حمل کلمه بر معنای مجازی هم دلیل می‌خواهد. مضاف بر اینکه آیه قرآن می‌فرماید: «فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِي النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَشَهِيقٌ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ إِلَّا مَا شَاءَ رَبُّكَ إِنَّ رَبَّكَ فَعَّالٌ لِمَا يُرِيدُ؛ و اما كسانى كه تيره‏ بخت‏ شده‏‌اند در آتش فرياد و ناله‏‌اى دارند تا آسمان‌ها و زمين برجاست در آن ماندگار خواهند بود مگر آنچه پروردگارت بخواهد زيرا پروردگار تو همان كند كه خواهد». البته آیه می‌فرماید «إِلَّا مَا شَاءَ رَبُّكَ» یعنی احتمال دارد که مقصود از خلود، خلود مادامی باشد یعنی مادامی که خداوند بخواهد.

آیه بعدی می‌فرماید: «وَأَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِي الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا مَا دَامَتِ السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ إِلَّا مَا شَاءَ رَبُّكَ عَطَاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ؛ و اما كسانى كه نيكبخت‏ شده‏‌اند تا آسمان‌ها و زمين برجاست در بهشت جاودانند مگر آنچه پروردگارت بخواهد [كه اين] بخششى است كه بريدنى نيست». جالب است که در مورد بهشت تعبیر «عَطَاءً غَيْرَ مَجْذُوذٍ» آمده است ولی در مورد جهنم این تعبیر نیامده است.

عذب شدن عذاب خلاف بیان قرآن است

پاسخ سوم این بود که معذب با عذاب متحد می‌شود و عذاب برایش عذب می‌شود. این پاسخ حداقلش خلاف ظاهر آیات قرآن است. اینکه عذاب، عذب شود خلاف بیان قرآن است. قرآن می‌خواهد بگوید اینها عذاب می‌شوند، عذابشان هم ابدی است. نمی‌شود گفت در شروع عذاب است، در ادامه عذب می‌شود.

جواب دیگر این بود که لازم نیست زمان جرم و جریمه برابر باشند کما اینکه طرف یک لحظه آدمی را به قتل می‌رساند ولی باید تا ابد در زندان باشد. درست است تناسب بین زمان جرم و جریمه از نظر کمی لازم نیست ولی آیا هیچ قید و شرطی ندارد؟ پس این جواب هم مشکل را حل نمی‌کند.

تا اینجا چهار جوابی که هفته گذشته نقل کردیم را نقد کردیم. همیشه در پاسخ به یک شبهه باید از اصول عدول نکنیم. این خیلی کمک می‌کند. باید بدانیم محکمات ما چیست، متشابهات ما چیست. محکمات را می‌گیریم اگر متشابهات حل شد که شد، اگر نشد مهم نیست. ما اصلی داریم به نام عدم ظلم خداوند به مخلوقات، کما اینکه قرآن می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لَا يَظْلِمُ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ؛ در حقيقت ‏خدا هم‏وزن ذره‏ اى ستم نمى‌كند». این اصل خیلی مهم است. اصل دیگری داریم که نظام عالم نظام اسباب و مسببات است. وقتی زلزله سقف را می‌شکافد و تیرآهن بر سر من می‌افتد تبعا من جانم را از دست می‌دهم. اصل دیگر قبول نظام آخرت است. اصل بعد اینکه عذاب را حکمت الهی اقتضا می‌کند.

اصلا فکر کنید خلود را نفهمیدیم، ولی می‌فهمیم که خدا به کسی ظلم نمی‌کند یعنی خلود را باید ذیل این آیه بفهمیم. آنچه محکم است این آیه است که هیچ ابهامی ندارد. خیلی چیزها است که ما نمی‌توانیم بفهمیم. علامه طباطبایی می‌گوید که خیلی از چیزهای آخرت را نمی‌فهمیم مثل جسمانی بودن عذاب، روحانی بودن عذاب. می‌خواهم بگویم اگر کسی خواست از این طریق به ذات الهی اشکال بگیرد باید به آنچه محکم است استناد کنیم. پس خلود را بفهمیم یا نفهمیم مشکلی در آخرت پیدا نمی‌کنیم و به جایی برنمی‌خورد. پس همیشه در جواب، محکمات را فدای متشابهات نکنید.

حال به پاسخ پنجم بپردازیم؛ در مورد کیفیت عذاب جهنم سه نظر مطرح است. تصور عموم این است که عذاب قراردادی است و خارج از ذات معذب است یعنی چیزی به نام جهنم داریم که طرف را داخل آن می‌کنند. یک نظر این است که عذاب درونی است و لازمه ذات عمل است. مثلا یک نفر کسی را می‌کشد بعد عذاب وجدان رهایش نمی‌کند. اینها نهاد جهنم در درون را مطرح می‌کنند و حتی نسبت به آیه «وَجَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّمَاوَاتُ وَالْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ» می‌گویند مراد این آیه بهشت بیرونی نیست، بلکه بهشت درونی است. نظر سوم هم این است که دو جهنم داریم، هم قراردادی و هم لازم عمل. این بحث را جلسه بعد به پایان می‌رسانیم.