رشد مطالعات مستشرقان شیعه‌پژوه، زنگ خطر برای حوزه است

به گزارش ایکنا، نشست علمی «سیر تحول آراء مستشرقان در موضوع مهدویت» یکشنبه 4 تیرماه از سوی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

علی‌اصغر رمضانی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در ابتدای این نشست، گفت: یکی از دلایلی که سبب شده است تا مستشرقان به مباحث مهدویت بپردازند و تمایل نشان دهند این است که چند  مدعی مهدویت مانند سودانی، احمدیه و بابیت ادعای مهدویت کردند و از همین مقطع به خصوص بعد از دوره سودانی، مستشرقان ترغیب شدند تا اطلاعات بیشتری در مورد این جریانات به دست آورند.

وی با بیان اینکه کار جدی مطالعاتی مستشرقان در این زمینه شامل چند دوره است، افزود: این مسئله پس از سال 1815 شروع شد و در سال 1885 با داغ‌شدن بحث سودانی و بابیت همچنین با توجه به اصالت این باور و اعتقاد شیعه به رکن مهدویت و علاقه آنها به کسب اطلاعات بیشتر درباره دیدگاه‌های مختلف شیعه این مطالعات پررنگتر هم شد.

رمضانی با بیان اینکه دوره دوم این نوع مطالعات از سال 1946 شروع شد، گفت: پژوهش مستشرقان در این مقطع با دقت بیشتری انجام گرفت و در سال 1968 هم کنفرانسی با عنوان اولین همایش شیعه‌شناسی در غرب برگزار شد.

رمضانی اضافه کرد: هانری کربن هم که مراودات علمی با علامه طباطبایی داشت معتقد است که نسبت مهدویت به شیعه مانند قلب به بدن است؛ او می‌گوید از نظر شیعه، امام حاضر است ولی این مردم هستند که خودشان را از وجود امام محروم کرده‌اند.

در ادامه این نشست، حجت‌الاسلام زهیر دهقانی‌آرانی، گفت: قبل از جنگ جهانی دوم، همه منابع در دسترس برای مستشرقان از اهل سنت بود ولی بعد از جنگ جهانی دوم، کم کم استفاده از منابع شیعه بیشتر شد تا اینکه وقفه مجددی رخ داد تا اینکه بعد از انقلاب استفاده از منابع شیعه بسیار رشد کرد.

وی با بیان اینکه با پیروزی انقلاب تغییری بنیادین در شیعه‌پژوهی غربیان رخ داد بلکه در اسلام‌پژوهی هم شاهد تحول هستیم، افزود: اگر اسلام‌پژوهی قبل و بعد از انقلاب را مقایسه کنیم قابل قیاس نخواهند بود و انقلاب موجی برای معرفی اسلام ایجاد کرد البته این تنها دلیل روی آوردن مستشرقان به شیعه نیست بلکه وقتی یک مدعی مهدویت یعنی جهیمان در عربستان قیام کرد باعث جلب توجه بیشتر غربیان به مهدویت شد.

وی افزود: نکته مهم دیگر در این زمینه آن‌که موضوع مهدویت سیاسی بعد از انقلاب به اوج رسید و در درجه بعد موضوع مهدویت شیعه پررنگ شد. در زمینه ملیت‌ها، هم تعداد مستشرقان شیعه‌پژوه بعد از انقلاب دو سه برابر شد و آمریکا در صدر مستشرقان شیعه‌پژوه قرار گرفت و بعد اسرائیل و انگلیس در رتبه دوم و سوم قرار گرفتند و آلمان و هلند و کشورهای دیگر هم در رده‌های بعد قرار گرفتند.  

رشد کتب ضدمهدوی در غرب

دهقانی با اشاره به سال 2001 به بعد و تحول کار مستشرقان در این عرصه، اظهار کرد: یکی از ماجراهای مهم بعد از سال 2001 و با بحث برج‌های دوقلو، اسلام‌هراسی به اوج خود رسید و تأثیر آن بر مهدویت‌پژوهی و مهدویت‌هراسی هم کاملا مشهود است زیرا قبل از سال 2000 متنی علیه مهدویت در غرب شاهد نیستیم ولی بعد از آن بیش از 70 کتاب بر ضد مهدویت و با هدف تخریب مهدویت نوشته شد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه در همین سال‌ها، طالبان و القاعده هم موجودیت جدی یافتند و اتفاقا از بهانه‌های مهم حمله آمریکا به افغانستان و عراق هم همین موضوع بود، گفت: در این دوره مستشرقان جوان و مسن‌تر بیشتر وارد موضوعات مرتبط با اسلام شدند از جمله جان اسپوزیتو که به ایران آمده است و فرد منصفی هم هست سعی کرده است تا به توصیف اسلام بپردازد و کتب خوبی هم در این باره نوشته است.  البته متأسفانه بیش از یک دهه است که ارتباطات فرهنگی ما با برخی دانشگاه‌های جهان و افراد سرشناسی چون اسپوزیتو قطع شد وگرنه او می‌توانست اصلاح زیادی در تغییر نگاه به اسلام و شیعه داشته باشد.

وی با بیان اینکه فرد دیگری که در این عرصه مطرح است خانم گارسیا آرنالت است که تمرکز او بر مهدویت در شمال آفریقاست زیرا در این منطقه افراد زیادی مدعی مهدویت شدند و کتاب او هم کتاب مرجع است و از جمله به ماجرای مهدی سودانی و جنبش موحدان پرداخته است. فرد دیگر هم نیومن است که چندین بار به ایران آمده است و آثار او از جمله کتاب «شکل‌گیری تشیع دوازده امامی» او منتشر شده است و این کتاب جلوه تمرکز کنونی غربی‌ها بر بحث مهدویت است زیرا عمدتا غربیان بر روی غیبت صغری و ابتدای غیبت کبری متمرکز است و یکی از این پروژه‌ها هم توسط خود نیومن نوشته شده است و او محاسن برقی، بصائرالدرجات صفار و کافی کلینی را با یکدیگر مقایسه کرده است. 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه وی روایات کتاب الغیبه نعمانی(شاگرد کلینی) و غیبت کافی را با هم مقایسه کرده است تا ببیند تحولات این دو چیست، گفت: همچنین لیوین کفری اسرائیلی هم در پیوند مباحث آخرالزمانی اسلام و یهودیت کار زیادی کرده است، مثلا اورشلیم در اسلام که بیانگر نگاه آخرالزمانی اسلام از ابتدا به این منطقه است. یکی دیگر از افراد شاخص در این زمینه، فرنیش، بازجوی ارتش آمریکاست و وقتی ارتش را ترک کرد تحصیلات خود را ادامه داد و رساله دکتری خود را درباره مهدویت نوشت که به کتاب تبدیل شده است.

اعتقاد به مهدویت فراتر از شیعه است

دهقانی‌آرانی بیان کرد: او در مقدمه کتاب نوشته است که من این کتاب را نوشتم که بگویم مهدویت عنصری فراشیعی است زیرا عده زیادی تصور می‌کنند که مهدویت عنصری شیعی است؛ از منظر وی اهل سنت هم به شدت معتقد به مهدویت هستند و جنبش‌های مدعی مهدویت در این فرقه بیشتر از تشیع است. این فرد سایتی هم به نام مهدویت داشت و هر مطلبی می‌نوشت در این زمینه بود و بنده از سایت وی مطالب مرتبط با مهدویت را رصد می‌کردم و در سال 2015 هم کتاب «ده سال اسارت یا دلدادگی از اردوگاه مهدویت» را نوشت.

این پژوهشگر با بیان اینکه ژان پیرفیلیو هم از افرادی است که سابقه سفیر در کشورهای عربی را دارد، گفت: وی کتاب آخرالزمان در اسلام را نوشت و در بخشی از کتابش آثار مرتبط با مهدویت را که در مصر و لبنان و سوریه و ... نوشته شده گزارش داده است. مثلا جنگ اعراب و اسرائیل را با روایات آخرالزمانی ارتباط داده است که کتاب قابل توجهی است.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه ادموند هایس از دیگر مستشرقان جوان و پرکار غربی است، گفت: او خودش گفته است که از خواندن کتاب کمال‌الدین توجه من به بحث مهدویت جذب شد و در سال 2022، کتاب کارگزاران امام غایب را نوشت که ترجمه شده است. البته ترجمه این کتاب به صورت مستقیم قابل نشر نیست زیرا اشکالات متعدد دارد و تمرکز وی بر روایات عصر غیبت جالب است.

دهقانی‌آرانی اضافه کرد: ویلیام تاکر هم کتابی در زمینه مهدویت نوشته است و روی جنبش‌های هزاره‌گرا در صدر اسلام کار کرده است. همچنین دنیس مک کوین بر روی شیخیه کار کرده است؛ البته گفته شده است وی مدتی بهایی شده بود و بعد از آن برگشت. آمیکام ایلاد اسرائیلی هم در زمینه بنی‌عباس مطالعات زیادی دارد و از جمله مقاله‌ای در مورد احادیث مهدویت و تاریخ‌گذاری آن دارد. وی تلاش کرده تا با آوردن براهین ثابت کند که روایات «اسمه اسمی»، در فلان  دوره ساخته شده است و بعد اسم ابی و ولد فطامه و ... به تدریج به آن افزوده شده است.

وی با بیان اینکه تسلط کافی به تاریخ و رجال و حدیث و منابع حدیثی در این عرصه لازم است که گاهی در برخی کارها وجود ندارد، افزود: استشراق نوعی وجهه علمی دارد از این رو ما کتب ضد مهدوی را کتاب علمی محسوب نمی‌کنیم که گاهی در غرب منتشر می‌شود؛ نمونه مطالبی که می‌توان از یکی از کتب اینها گفت این است که می‌گوید ویژگی منجی در اسلام با ضد مسیحیت منطبق است یعنی منجی اسلام ضد منجی مسیحیت است و تلاش دارند تا همراهی حضرت عیسی(ع) با امام زمان را تخریب کنند و رسانه‌ها هم به شدت حامی آنان هستند.  

زنگ خطر برای مهدویت‌پژوهان شیعه

وی افزود: مطالعات مستشرقان به تدریج به سمت جزئیات موضوعات در حال پیشرفت است و به تعبیر استاد محمدتقی سبحانی بعید نیست که تا چند سال دیگر طلاب حوزه هم مجبور شوند برای شناخت مرحوم برقی از کتب نویسندگان اسرائیلی استفاده کنند، کما اینکه الان از کتاب اتان کلبرگ درباره ابن طاووس استفاده می‎شود و این زنگ خطری است که باید مورد توجه قرار دهیم. انجام کارهای جزئی، گفتمان مهدویت‌ستیزانه و استفاده از محققان و پژوهشگران جوان در این عرصه هشدارهایی است که باید به آن توجه کنیم.

دهقانی‌آرانی تأکید کرد: الان یهودیان و بهائیت در مباحث شیعه‌پژوهی خیلی پررنگ هستند و این نکته قابل تأمل باید مورد رصد و توجه بیشتر و دقیق‌تر قرار گیرد. در آمارها هم اسرائیل کشور دوم در زمینه تعداد محققان مهدویت‌پژوه است.