فضای مجازی و مؤسسات؛ رقبای کاهش مخاطب جلسات خانگی قرآن

محمدمهدی بحرالعلوم، مسئول دبیرخانه ملی حفظ قرآن کریم و یکی از دارندگان مدرک درجه یک حفظ قرآن در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به جایگاه جلسات خانگی قرآن در کشور و تاریخچه این جلسات، اظهار کرد: جلسات قرآن از جمله جلساتی است که قدمت زیادی در کشور ما دارد و در منازل، تکایا، مساجد، شهر‌ها و روستا‌ها از این جلسات بسیار داشته‌ایم. خصوصیت این جلسات این است که در برابر کار مؤسسات قرآنی که به صورت کلاسیک انجام می‌شود تعریف کلاسیک ندارند، به این معنا که اگر ما یک کلاس حفظ برگزار کنیم، ورودی و خروجی آن مشخص است و افراد از یک جنسیت، یک سطح و سواد قرآنی و... برخوردار هستند، اما کار جلسات اینگونه نیست و همگان می‌توانند در آن حضور پیدا کنند و حتی از جهت هر سن و سطح قرآنی می‌توانند با آن همراه باشند؛ به همین دلیل نمی‌توانیم خروجی‌های این جلسات را پیش‌بینی کنیم. در هر حال واقعیت این است که این جلسات برکات بیشتری دارند.

وی در خصوص تفیک جلسات قرآن از حفظ و قرائت گفت: تاریخ دقیق اینکه این‌ها از چه زمانی از بحث قرائت قرآن جدا شده‌اند را نمی‌دانم، اما به هر حال این اتفاق در کشور ما افتاده است. این اقدام از جهتی خوب است، چراکه هرکسی به فراخور تخصص و علاقه‌اش کار را دنبال می‌کند و از جهتی هم باعث شده است که جامعیت کار ما مقداری کم شود. مثلا در برخی از کشور‌های اسلامی ما قاری غیر حافظ نداریم. ممکن است یک حافظ به قرائت قرآن به معنای حرفه‌ای آن نپردازد، اما قاری که حافظ نباشد نداریم. در مصر همه قاریان حافظ هستند و تعجب می‌کنند که در کشور ما قاری وجود دارد که حافظ نیست. ضمن اینکه منافع و دستاورد‌های مثبی داشته است، اما در مجموع از جامعه حفظ ما کاسته است و شاید به همین جهت جلسات حفظ ما خلوت است.

جلسات ما بیشتر اما رونقشان کم شده است 

مسئول دبیرخانه ملی حفظ قرآن کریم در خصوص وضعیت فعلی جلسات قرآن و توجه به موضوع حفظ، قرائت در این جلسات گفت: در قدیم بحثی به عنوان مکتب‌خانه‌ داشتیم که حفظ قرآن و روخوانی قرآن را آموزش می‌داد. بعد از انقلاب نیز این فرایند تغییر پیدا کرد و چند جلسه معروف همچون جلسات استاد مولایی و استاد مروت را داشتیم که به جهت اینکه تک بودند مورد استقبال افراد بسیاری قرار می‌گرفتند. امروز تعداد جلسات ما نسبت به آن زمان بیشتر شده، اما رونقشان کمتر شده است و شاید اگر تعداد جلسات را کاهش دهیم و یک جلسه در تهران داشته باشیم بتوانیم به همان میزان رونق داشته باشیم. البته این مطلوب ما نیست. اینکه خیلی از جلسات ما به سردی و تعطیلی گرایش پیدا می‌کند بدین دلیل است که این موضوع به خوبی هدایت و مدیریت نمی‌شود.

بحرالعلوم ادامه داد: در سال ۹۱ حدود ۵۰ جلسه قرآن را در کشور راه‌اندازی و در هر استان حداقل یک استاد حفظ را معرفی کردیم. البته این تعداد در برخی از شهر‌های بزرگ بیشتر بود. از آن تعداد، امروز شاید ۴ یا ۵ مورد بیشتر باقی نمانده‌اند. در قرائت قرآن هم شبیه به همین روند را داریم؛ البته کمی رونق آن‌ها به دلیل استفاده از جنبه‌های هنری بیشتر مطرح است و لذا این بحث را جدی‌تر داریم.

وی افزود: زمانی‌که مؤسسات حفظ قرآن در کشور ما راه‌اندازی شد، به‌طور طبیعی خیلی از نیاز‌های قرآنی در آنجا برآورده می‌شود و این درحالی است که مؤسسات کار کلاسیک می‌کنند و این شیوه دیگر تبلور جلسه حفظ را ندارد. امروز خود بنده یک جلسه حفظ در فضای مجازی دارم که به معنای واقعی یک جلسه حفظ نیست بلکه یک جلسه کلاسیک است. ما در دهه اخیر افزوده‌هایی همچون فضای مجازی، مؤسسات حفظ و... داشتیم که خیلی از ظرفیت‌ها را جذب کردند و توانستند بسیاری از آقایان و بانوان را به این مراکز جذب کنند و عملا این جریان باعث شد تا احساس نیاز به برخی از جلسات ما از بین برود.

این حافظ قرآن کریم تصریح کرد:‌ امروز در جلسه مجازی حفظ خود بنده، افراد از نقاط مختلف کشور حضور پیدا می‌کنند و این یعنی فردی که در این جلسه حضور پیدا می‌کند به‌ طور طبیعی به جلسات حفظ در شهر و محل زندگی خود نمی‌رود چراکه احساس نیازی به حضور پیدا نمی‌کند. پس اینکه می‌گوییم رونق جلسات از بین رفته فقط به خاطر دلایل منفی نیست بلکه ما رقبایی ایجاد کرده‌ایم که خوب یا بد بودن این اتفاق را رقم زده‌اند.

ایجاد رقبایی از جنس مجازی و مؤسسات

پیشکسوت قرآنی کشورمان تصریح کرد: باید این را بپذیریم که بخشی از تقلیل مخاطب ما در جلسات حفظ قرآن به خاطر ایجاد رقبایی از جنس مجازی و مؤسسات و بخش دیگری از آن به دلیل مواردی است که ما از آن ناگزیر بوده‌ایم. مانند دوران کرونا که بیش از دو سال ما را درگیر کرد و وقتی به طور طبیعی جلسات نماز جماعت ما تعطیل شد، جلسات قرآن هم به تعطیلی کشید و همه این‌ها باعث شد که ما مجبور شویم فضای مجازی را جدی‌تر بگیریم و عواقب کرونا هنوز ادامه دارد.

بحرالعلوم با بیان اینکه فضای مجازی منافعی هم دارد که یکی از آن‌ها حضور در یک لحظه از تمام نقاط کشور است، اظهار کرد: از این حیث فضای مجازی ظرفیت جذابی است، اما در حال از دست دادن دو چیز مهم در جلسات قرآن با رو آوردن به این فضا هستیم. یکی اینکه در کار آموزش قرآن بحث مهم، نفس و درک حضور است که نمی‌توان از آن گذشت. امروز وقتی در فضای مجازی آموزش می‌دهم، شاگردانم را اگر در خیابان ببینم نمی‌شناسم و یا اگر برای معرفی به جلسه‌ای به آن‌ها پیشنهاد بدهم نمی‌دانم که ظاهر و رفتار او چگونه است، هرچند که می‌دانم حافظ و یا قاری خوبی است؛ لذا حضور در بحث تعلیم و تربیت بسیار حائز اهمیت است.

جلسات خانگی را به مؤسسات و فضای مجازی برده‌ایم

مسئول دبیرخانه ملی حفظ قرآن کریم بیان کرد: موضوع دوم این است که ما جلسات خانگی قرآن را به مؤسسات و فضای مجازی برده‌ایم در حالی که در گذشته این جلسات با حال و هوایی خاص در سطح محل و شهر برگزار و باعث می‌شد تا این حال و هوا را از دست بدهیم. البته این‌ها هم خوبی‌های خود را دارد، هرچند که به طور طبیعی از فضای جلسات دور می‌شویم؛ لذا نمی‌توان گفت که این‌ شرایط کاملاً مثبت یا کاملا منفی است، بلکه نیاز به تحلیل بیشتر دارد.

وی در خصوص اینکه آیان این جریان بر آموزش قرآن نیز اثرگذار خواهد بود گفت: این موضوع بستگی به چند مورد دارد. امروز ما در جلسات خودمان بر روی متشابهات و مفاهیم قرآن کریم کار می‌کنیم. البته در فضای مجازی طراوت، شور و نظارت دقیق معلم زیر سوال می‌رود و در دانشگاه مجازی هم این موارد را داریم. در هر صورت کار تربیتی با این روش اطمینان‌بخش نیست؛ لذا اگر جلسات قرآن از رونق افتاده است به این جهت است که برخی از این فضا وارد شده و مقداری تغییر فرهنگ آموزشی در این حوزه ایجاد شده است.

جایگاه حفظ قرآن در فرهنگ عمومی

بحرالعلوم در پاسخ به این سوال که برای احیای جلسات حفظ در مساجد به عنوان یک پایگاه قرآنی چه باید کرد، گفت: سال گذشته در دبیرخانه ستاد راهبری حفظ که در سازمان اوقاف مستقر است، یک تحقیق نخبگانی انجام دادیم که در آن ۱۰۰ نفر نخبه قرآنی شرکت کردند. طی این تحقیق ۲۹ چالش حفظ قرآن کریم را استخراج کردیم که یکی از مهمترین آن‌ها این بود که چرا ۱۱ سال است که مقام معظم رهبری به ۱۰ میلیون حافظ قرآن کریم تأکید کرده‌اند، اما کار نهضت گونه‌ای اتفاق نیفتاده است. البته شاید کار‌هایی انجام شده و رشد نسبی هم صورت گرفته، اما تحولی ایجاد نشده است. بعد این چالش‌ها را اولیت‌گذاری کردیم که اولین چالش به لحاظ اهمیت این است که حفظ قرآن به معنای حفظ کل و استمرار آن در فرهنگ عمومی ما نیست.

وی ادامه داد: امروز عزاداری حضرت اباعبدالله را می‌بینیم که بعد از عید غدیر،‌ کوچه‌ها را سیاه‌پوش می‌کنند و همه دست به دست هم می‌دهند تا هیئت‌ها برقرار شود و برای آن هزینه می‌کنند؛ اما در حفظ قرآن این موارد را نمی‌بینید. حتی در ماه مبارک رمضان این جلسات رونق ندارد و این عدم فرهنگ یک سد است. مسجد تبلور کار دینی مردمی است و جایی است که دولت‌ها در آن دخالت ندارند. برخی از دولت‌ها مخالف مجلس بوده‌اند، اما مسجد همچنان هست چراکه در فرهنگ ما و آمیخته با آن است.

مسئول دبیرخانه ملی حفظ قرآن کریم با تأکید بر اینکه مسجد تبلور نماد دینی فعالیت‌های مردمی است، گفت: وقتی این دو گزاره یعنی اینکه فرهنگ حفظ قرآن کریم در کشور ما وجود ندارد و اینکه می‌خواهیم در مساجد کار حفظ قرآن انجام دهیم را با هم جمع کنیم، قطعاً متوجه‌ خواهیم شد که با کار فرمایشی نمی‌شود. زمانی این اتفاق رخ می‌دهد که امام جماعت مسجد، مسئولین مسجد، بسیج و مردم نمازگزار این موضوع را بخواهند؛ وقتی که این را بخواهند کار تمام است و خودشان وقت و هزینه می‌کنند و فرزندانشان را به این جلسات می‌آورند.

تا مردم نخواهند اتفاقی رخ نمی‌دهد

بحرالعلوم با بیان اینکه امروز برخی از اساتید حفظ قرآن در محله خودشان مورد استقبال قرار نمی‌گیرند و از آن‌ها استفاده نمی‌شود، گفت: نمونه آن خود بنده هستم که منزل ما سوهانک است، ولی جلسه قرآن بنده در حرم حضرت عبدالعظیم(ع) برگزار می‌شود. چرا باید اینگونه باشد آیا مساجد محل نمی‌توانند این کار را انجام دهند؟ این کار فرمایشی نیست. راهش این است که ما خواستن را در مردم ببینیم. بسیاری از ائمه جماعت پیگیر این موضوع نیستند. نه اینکه مشکلی با این قضیه داشته باشند، اما اولویتشان هم نیست. همین افراد اگر محرم و صفر باشد کوتاهی نمی‌کنند و یا خیرین در مباحث امام حسین(ع) کم نمی‌گذارند، اما در موضوعات قرآنی مشارکت نمی‌کنند. نماد‌های متعددی از این قضیه داریم. امروز موقوفات ما بالای ۹۰ درصد امام حسینی و زیر ۲ درصد قرآنی است و این یعنی تا زمانی که مردم نخواهند این اتفاق رخ نمی‌دهد.