عزاداری محله‌محور به عزاداری مداح‌محور تبدیل شده

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی مسائلی، نویسنده و پژوهشگر دین، شامگاه 8  مرداد ماه در نشست علمی «بررسی تحول سبک‌های عزاداری در قرن اخیر»، گفت: در بحث عزاداری امام حسین(ع) در قرن اخیر تحول زیادی در سبک‌ها شاهدیم؛ برخی به تناسب زمان و اقتضائات روز صورت گرفته است، همچنین مسائل سیاسی و اجتماعی بر عزاداری‌ها مؤثر بوده است.

وی با بیان اینکه در گذشته عزاداری‌ها، محله‌محور بوده است، افزود: دسته‌های عزاداری محلات به یکدیگر سرکشی داشتند و در مجلس همدیگر شرکت می‌کردند ولی امروزه این محله‌محوری کمرنگ شده است گرچه عزاداری محله‌ای الان هم وجود دارد. همچنین چون هیئت‌های بزرگ شکل گرفتند که برخی از آنها با انگیزه سیاسی هم ایجاد شده است باعث کمرنگی محله‌محوری شده است.

مسائلی با بیان اینکه نگاه فرهنگی و سیاسی باعث پیدایش هیئت‌های بزرگ در سطح شهرها شده است، اظهار کرد: برخی هیئت‌ها، مداح‌محور شده‌اند و هر قدر جلوتر آمده‌ایم این نوع هیئات جمعیت بیشتری هم به خود گرفته‌اند و معمولا مداح‌محوری انگیزه بیشتری به مخاطبان برای حضور در آن هیئت داده است و به نوعی مداح به قطب هیئت تبدیل شده است و حتی در این نوع هیئات گاهی سخنران بسیار کمرنگ و حتی حذف می‌شود.

این پژوهشگر دین اضافه کرد: در خیلی از شهرها برنامه‌های دسته‌جمعی خاصی هم برای روزهای مختلف دارند به گونه‌ای که به یک برند تبدیل شده است کما اینکه پیاده‌روی اربعین به یک برند تبدیل شده است و البته خود این موضوع جای تحلیل فراوانی دارد.

رونق هیئت‌های مداح‌محور

وی با تاکید مجدد بر اینکه هیئات محله‌محور، کمرنگ شده و هیئات بزرگ و مداح‌محور رونق بیشتری دارند، ادامه داد: تحول دیگر در عزاداری‌ها، موسیقی است؛ از قدیم تعزیه زیاد برگزار می‌شد و موسیقی هم در آن وجود داشت و یا دستجاتی که زنجیرزنی داشتند بوق و سنج و طبل و ... به کار می‌برند و گاهی دمام‌زنی و زنجیرزنی خودش یک عزاداری مستقل در برخی شهرها و هیئات بود. مثلا در اصفهان، بوشهری‌های مقیم دسته دمام‌زنی داشتند ولی الان خود اصفهانی‌ها هم یاد گرفته‌اند و این کار را می‌کنند.

مسائلی بیان کرد: برخی از این نوع عزاداری‌ها قابل نقد است زیرا موسیقی تندی است و چیزی نیست که متناسب با عزاداری باشد و بخواهیم رواج دهیم و حتی اگر فتاوای مراجع را در نظر بگیریم در خیلی موارد منطبق بر گزاره غنا است و  حتی خود دمام‌زنان بر آن معترف هستند و حتی باعث درگیری بین دستجات عزاداری هم می‌شده است.

وی افزود: از جمله در دوره رضاشاه چنین اختلافی ایجاد شد و وقتی او علت را پرسید گفتند زیر سر دمام‌ است و رضاشاه هم چون نمی‌دانست دمام چیست گفته بود او را کت‌بسته پیش من بیاورید چون فکر کرده بود شخص است. این موسیقی سنتی را شاید نتوان جلوگیری کرد ولی نباید آن را توسعه هم داد.

مسائلی با بیان اینکه به تدریج طبل‌های بزرگ وارد عزاداری شد و حتی گاهی یک طبل باعث لرزش ساختمان‌های اطراف می‌شود، افزود: عدم هدایت نخبگان سبب شده است تا عزادرای‌ها در برخی دوره‌ها به هر سمتی برود. نکته دیگر اینکه یکی از ابزارهای اصلی مداح، استفاده از موسیقی شده است و مداحان، بیشتر خواننده هستند و تلاش می‌کنند تا هیجان و شور به مجلس بدهند و محتوای اشعار چندان مهم نیست از این رو وقتی مداح تغییر کند چون عزاداران با سبک لحنی و رفتاری مداح برای شورگیری انس گرفته‌اند نوعی افسردگی به آنها دست می‌دهد تا با مداح جدید هماهنگ شوند.

ذکر حسین(ع) مقدس است

مسائلی با بیان اینکه خیلی از جلسات عزادرای محلی برای تخلیه هیجانات جوانان است، تصریح کرد: برخی متولیان هیئات هم برای آنکه مخاطبان خود را از دست ندهند سعی می‌کنند از این چاشنی‌ها استفاده کنند. یکی از محدویت‌هایی که در مداحی وجود داشته عدم استفاده مستقیم از ابزار موسیقی جدید بوده است و برخی مداحان مشهور هم وقتی استفاده کردند با بازخورد منفی روبرو شدند. اینها برای دورکردن برخوردهای منفی دست به یک حربه‌ای زده‌اند و آن، استفاده از زیرصدای پرتکرار «حسین» است و الان خود این شاید به یک تخصص تبدیل شده است و بانی باید پولی برای این زیرصدا هم پرداخت کند.

وی ادامه داد: ذکر حسین(ع) مقدس است و  نباید از آن به عنوان موسیقی استفاده شود ولی حتی در مجالس مداحان انقلابی هم رواج دارد و گاهی شبیه به سبک دراویش صوفیه می‌شود؛ آنها مجالسی به نام مجالس ذکر دارند و به هیجاناتی می‌رسند و جنب و جوش‌هایی دارند که شبیه مجالس سینه‌زنی است و برای ایجاد آهنگ و هیجان، اذکار خدا مانند «حی» را از ته گلو بیان می‌کنند تا موسیقی خاصی ایجاد شود و این موسیقی آنها را به وجد و شور بیاورد.

مسائلی در ادامه گفت: در این مجالس، تخلیه هیجان، هدف شده است در حالی که عزاداری در شیعه روی هدف‌های معینی تعریف شده است.

مقابله سیدمحسن امین با قمه‌زنی

وی با بیان اینکه گاهی مداحان متعهد ما هم مجبورند از این نوع چاشنی‌ها استفاده کنند، افزود: نکته دیگر خشونت و آسیب‌زدن به بدن است که در قرن اخیر وجود داشته است؛ قمه‌زنی از دوره قاجاریه به وجود آمد و قدمت تاریخی چندانی ندارد و حتی در دوره صفویه هم رایج نبود. 100 سال قبل، در مورد قمه‌زنی چالشی ایجاد شد و سیدمحسن امین از علمای نجف، کتاب «التنزیه لاعمال الشبیه» را نوشت و انحرافات عزاداری‌ها را برشمرد و در مورد قمه‌زنی موضع سخت و صریحی گرفت ولی برخی آن را برنتافتند و موضع‌گیری تکفیری نسبت به وی داشتند و او را اموی دانستند. البته برخی از علمای ایران هم در این عرصه محافظه‌کاری می‌کردند. 

وی افزود: تلقی عمومی گاهی اوقات این است که عزاداری برای آن است که ما دردهای امام حسین(ع) را به خودمان بچشانیم لذا هرقدر با قمه آسیب به خودمان بزنیم ثواب بیشتری خواهیم داشت و سینه‌زن فکر می‌کند اگر سینه سرخ و کبود شد و دست‌ها محکمتر فرود آمد او ثواب بیشتری می‌برد. این سخن نادرست و تلقی غلطی است و باعث ایجاد  خشونت در عزاداری‌ها خواهد شد.

کارهای نادرست درعزاداری از لخت‌شدن تا قمه‌زنی

مسائلی با بیان اینکه عزادرای از سوی ائمه(ع) با هدف درک مصیبت‌های کربلا و تاثر نسبت به آن و آگاهی یافتن نسبت به اهداف حرکت امام(ع) بیان شده است، گفت: لذا هرقدر معرفت و درک و آگاهی بیشتر باشد عزاداری هم بیشتر مورد قبول است و این تلقی‌های غلط کنونی نباید رواج یابد. کما اینکه لخت‌شدن هم از جمله تحولات در عزاداری است که البته هوشمندی مقام معظم رهبری و آیت‌الله مکارم شیرازی جلوی رواج آن را گرفت و حتی سر این موضوع برخی به آیت‌الله مکارم توهین هم کردند.

استاد حوزه علمیه اضافه کرد: لخت‌شدن حتی اگر حرام فقهی هم نباشد محتوای عزاداری را به سمت قوس نزول سوق می‌دهد در حالی که ما باید صعودی حرکت کنیم، اگر کسی بخواهد غذا بخورد و انرژی کسب کند به سمت غذاهایی می‌رود که سالم‌تر و پرانرژی‌تر باشد با اینکه همه اینها حلال است ولی برخی برای بدن ضرر دارد و یا مطلوبیتی ندارد. وقتی هیئت‌ها لخت‌شدن را ترویج می‌کنند علاوه بر شبهه حرمت و وهن، هیئت را به سمت نزول پیش می‌برند. 

ترویج قفل‌زنی

مسائلی بیان کرد: در گذشته برخی بدنشان را سوراخ کرده و قفل بر آن می‌زدند و در سالیان اخیر تلاش شد تا به صورت محدود در برخی مناطق این کار انجام شود. این نوع کار هم مبتنی بر این برداشت غلط است که هرقدر انسان درد بیشتری بکشد ثواب بیشتری خواهد برد و مقرب‌تر است؛ زنجیر تیغی زدن هم از جمله مباحث وارداتی است و برخی تلاش می‌کنند تیغ‌ها را برنده‌تر کنند تا بگویند ما ارادت بیشتری به امام حسین(ع) داریم.  

مسائلی با بیان اینکه دویدن روی خار و راه رفتن روی آتش در عصر عاشورا هم از چیزهایی است که گاهی مشاهده می‌شود، گفت: این رویه‌های وارداتی است و برخی درصدد رواج آن هستند. البته مصادیقی که از قبل بوده است و الان هم هست قمه‌زنی است و توجیهات زیادی از سوی برخی افراد بیان شده است و الان هم کمابیش این چالش وجود دارد و بنده کتاب «قمه‌زنی در ترازوی عقل و شرع» را در این‌باره نوشته‌ام که علاقه‌مندان می‌توانند مراجعه کنند. همچنین تعزیه‌ها به سمت تعزیه هنری پیش رفته است و از ماهیت قدیمی در حال دور شدن است.